Parket bij de Hoge Raad 16-05-2025, ECLI:NL:PHR:2025:555

In cassatie kan van de volgende feiten worden uitgegaan. ¹
(i) De echtgenoot van [verweerster] heeft met (een rechtsvoorgangster van) Dexia een effectenleaseovereenkomst gesloten (hierna ook: de leaseovereenkomst). De effectenleaseovereenkomst is op enig moment geëindigd, waarna Dexia de eindafrekening heeft opgesteld. De relevante gegevens van de overeenkomst zijn als volgt:

In deze procedure vordert [verweerster] dat voor recht wordt verklaard dat de effectenleaseovereenkomst rechtsgeldig is vernietigd, althans dat deze wordt vernietigd en Dexia wordt veroordeeld tot terugbetaling van al hetgeen in het kader van de effectenleaseovereenkomst is betaald.

De rechtbank heeft bij tussenvonnis van 6 oktober 2022 op de voet van art. 22 Rv [verweerster] opgedragen bij akte verklaringen van haar en haar echtgenoot over te leggen over de (financiële) gang van zaken in hun huishouden ten tijde van het aangaan van de effectenleaseovereenkomst. Deze verklaringen zijn overgelegd en Dexia heeft daarop gereageerd. Bij eindvonnis van 9 maart 2023 ² heeft de kantonrechter voor recht verklaard dat de effectenleaseovereenkomst rechtsgeldig is vernietigd en Dexia veroordeeld om aan [verweerster] een bedrag van € 2.628,36 te betalen, vermeerderd met wettelijke rente en proceskosten.

Dexia is van deze vonnissen in hoger beroep gekomen. Het gerechtshof Amsterdam heeft bij arrest van 30 april 2024 de vonnissen van de rechtbank op deels andere gronden bekrachtigd.

Dexia heeft bij procesinleiding van 30 juli 2024 tijdig cassatieberoep ingesteld. Het cassatiemiddel is niet afzonderlijk toegelicht. [verweerster] heeft geconcludeerd tot verwerping van het beroep en heeft haar standpunt schriftelijk toegelicht. Dexia heeft hierop bij repliek gereageerd.

Alvorens het middel te bespreken, wijs ik op de volgende uitgangspunten die in cassatie niet ter discussie staan. ³

Voor het aangaan van een effectenleaseovereenkomst is toestemming van de niet-handelende echtgenoot vereist (art. 1:88 BW) . ⁴ Indien toestemming ontbreekt, is de overeenkomst vernietigbaar door de niet-handelende echtgenoot (art. 1:89 BW) .
De rechtsvordering tot vernietiging van de overeenkomst verjaart na drie jaren, gerekend vanaf het moment waarop deze bevoegdheid tot vernietiging aan de niet-handelende echtgenoot ten dienste is komen te staan (art. 3:52 lid 1 onder d BW) . Dit betekent volgens de rechtspraak van de Hoge Raad dat de verjaringstermijn gaat lopen op het tijdstip waarop de niet-handelende echtgenoot daadwerkelijk bekend is geworden met het bestaan van de overeenkomst. ⁵
Na de verjaring van de rechtsvordering tot vernietiging van de rechtshandeling kan deze niet meer op dezelfde vernietigingsgrond door een buitengerechtelijke verklaring worden vernietigd (art. 3:50 lid 2 BW) .

Voor de beoordeling van Dexia’s beroep op verjaring moet in dit geval worden gekeken naar de periode vanaf de sluiting van de effectenleaseovereenkomst op of omstreeks 20 december 1999 tot 13 maart 2000.
[verweerster] kon namelijk profiteren van de stuitende werking van de collectieve actie in de zogenaamde Eegaleaseprocedure. Deze nam een aanvang op de dag dat de eis in die procedure werd ingesteld, 13 maart 2003. ⁶ Indien de niet-handelende echtgenoot meer dan drie jaar vóór 13 maart 2003 (dus vóór 13 maart 2000) bekend was met de effectenleaseovereenkomst(en), kan deze geen beroep meer doen op de vernietigingsgrond. De rechtsvordering tot vernietiging is dan al verjaard op het moment dat de collectieve vordering aanhangig werd gemaakt.
De verjaring van de bevoegdheid tot vernietiging van een effectenleaseovereenkomst is gestuit indien uiterlijk zes maanden na 25 januari 2007 (de datum van verbindendverklaring van de WCAM-overeenkomst), dus uiterlijk op 25 juli 2007, een buitengerechtelijke vernietigingsverklaring is uitgebracht. ⁷ De buitengerechtelijke vernietiging van de effectenleaseovereenkomst door [verweerster] bij brief van 8 februari 2006 vond plaats voordat de stuitende werking van de zogenaamde Eegaleaseprocedure ten einde kwam.
Het gaat er in dit geval dus om of vóór 13 maart 2000 sprake was van verjaring.

Op Dexia, die zich op verjaring beroept, rust de stelplicht en, bij voldoende betwisting, de bewijslast van de feiten en omstandigheden waaruit de verjaring van de rechtsvordering tot vernietiging respectievelijk van de bevoegdheid tot buitengerechtelijke vernietiging kan worden afgeleid. ⁸

De kantonrechter en het hof hebben het beroep van Dexia op verjaring verworpen, zij het op verschillende gronden.

De kantonrechter heeft, voor zover in cassatie nog van belang, samengevat, in het eindvonnis als volgt geoordeeld.
In het geval betalingen voor de overeenkomst zijn gedaan vanaf een zogenoemde en/of-rekening heeft Dexia gesteld dat dit meebrengt dat [verweerster] bekend was met de betreffende overeenkomst vanaf de ontvangst van het eerste bankafschrift. Die aanname vormde het uitgangspunt in vele honderden inmiddels gevoerde procedures zoals de onderhavige. In vrijwel al deze procedures zijn tot nu toe de contractant en de eega als getuige gehoord. En in vrijwel geen van die zaken is gebleken dat deze aanname terecht was. Dat brengt mee dat thans niet langer gerechtvaardigd wordt geacht dat op grond van deze aanname, in geval van een en/of-rekening op voorhand bewezen wordt geacht dat de eega daadwerkelijk bekend was met de overeenkomst vanaf de datum van het eerste bankafschrift (rov. 2.6).
Nu de relevante feiten en omstandigheden zich voornamelijk in de privésfeer van [verweerster] bevinden, rust op haar de verplichting om het verweer tegen het beroep op verjaring voldoende te onderbouwen en daarmee aan Dexia en aan de rechtbank voldoende aanknopingspunten te verschaffen voor een beoordeling van het beroep op verjaring (rov. 2.4). De door [verweerster] en haar echtgenoot in hun verklaringen gegeven informatie over hun gezinssituatie, het beheer van de gezinsfinanciën en de informatievoorziening omtrent die financiën, verklaart voldoende waarom [verweerster] voor 13 maart 2020 niet bekend is geworden met de effectenleaseovereenkomst (rov. 2.19). Dexia heeft tegenover de gemotiveerde betwisting door [verweerster] onvoldoende concrete feiten of omstandigheden genoemd die, indien zij komen vast te staan, kunnen bijdragen aan de conclusie dat [verweerster] op een eerder tijdstip daadwerkelijk bekend was met de overeenkomst dan zij heeft verklaard (rov. 2.20).

De kern van deze rechtspraak is gelegen in de opvatting dat de verjaring pas behoort aan te vangen als de gerechtigde daadwerkelijk in staat is zijn recht geldend te maken (vgl. HR 31 maart 2017, ECLI:NL:HR:2017:552). Daarvoor is vereist dat de gerechtigde daadwerkelijk bekend is met de feiten en omstandigheden die hem dat recht geven. De opvattingen wanneer mag worden aangenomen dat de daadwerkelijke bekendheid aanwezig is, hebben zich sinds 2015 verder ontwikkeld. Het hof verwijst in dit verband naar onder meer de arresten van de Hoge Raad van 12 januari 2024 (ECLI:NL:HR:2024:18 en 19). Uit onder meer deze arresten leidt het hof af dat bij het beoordelen of sprake is van daadwerkelijke bekendheid niet alleen behoort te worden betrokken of de gerechtigde bekend is met bepaalde feiten en omstandigheden, maar tevens of de gerechtigde beschikte over de kennis en het inzicht die nodig waren om zich naar aanleiding van die feiten te beraden over het nemen van maatregelen.

Naar het oordeel van het hof kan uit het enkele feit dat een niet-handelend echtgenoot bekend werd met het bestaan van een leaseovereenkomst, niet worden afgeleid dat de niet-handelende echtgenoot op dat moment ook de kennis en het inzicht had om zich te beraden over het nemen van maatregelen tegen de gevolgen die de leaseovereenkomst voor haar of hem had. Daarvoor is vereist dat de niet-handelende echtgenoot de kennis en het inzicht had dat het sluiten van deze overeenkomst haar of zijn toestemming behoefde, terwijl zij of hij die niet heeft gegeven. Op grond van deze rechtsontwikkeling stelt het hof dus strengere eisen aan het beroep op verjaring dan het in eerdere uitspraken heeft gedaan. Het voorgaande brengt mee dat Dexia voor een geslaagd beroep op verjaring behoort te stellen, en zonodig te bewijzen, dat de niet-handelende echtgenoot vóór 13 maart 2000 niet alleen bekend is geworden met de leaseovereenkomst, maar tevens beschikte over de kennis en het inzicht dat het sluiten van de leaseovereenkomst haar of zijn toestemming behoefde. Hieruit volgt reeds dat het enkele bestaan van een en/of-rekening waarvan betalingen op grond van de leaseovereenkomst zijn gedaan, niet volstaat voor het aannemen van een bewijsvermoeden. Grief 1 van Dexia heeft dus geen effect, met dien verstande dat het hof op andere gronden geen bewijsvermoeden aanneemt.” [onderstrepingen toegevoegd; plv]

Onderdeel 1 is gericht tegen de hiervoor in 2.4.1 onderstreepte passages in rov. 4.10 en 4.11 en klaagt in de kern dat het hof uitgaat van een onjuiste rechtsopvatting door voor de aanvang van de verjaringstermijn van art. 3:52 lid 1 onder d BW meer te verlangen dan bekendheid van de niet-handelende echtgenoot met de effectenleaseovereenkomst. Anders dan in de door het door het hof genoemde rechtspraak van de Hoge Raad gaat het in casu niet om een rechtsvordering tot vergoeding van schade waarvoor de deugdelijkheid van een prestatie of handelen beoordeeld moet worden. In casu is sprake van een zuiver geval van rechtsdwaling of onbekendheid met de inhoud van het objectieve recht, en deze dwaling of onbekendheid behoort voor risico van de niet-handelende echtgenoot te blijven, aldus het onderdeel.

De mogelijkheid om een vernietigingsbevoegdheid van art. 1:89 BW daadwerkelijk uit te oefenen, bestaat volgens de rechtspraak van de Hoge Raad vanaf het tijdstip waarop de niet-handelende echtgenoot daadwerkelijk met de overeenkomst bekend was. ¹¹

In één van de zaken waarin dit is beslist, HR 10 juli 2015, ECLI:NL:HR:2015:1866, was aan de orde of óók de eis geldt dat de niet-handelende echtgenoot wist of begreep dat zij bevoegd was die overeenkomst te vernietigen. Het middel in die zaak deed daartoe, kort gezegd, een beroep de rechtspraak van de Hoge Raad waarin is overwogen dat de korte verjaringstermijn van art. 3:310 lid 1 BW pas begint te lopen op de dag na die waarop de benadeelde daadwerkelijk in staat is een rechtsvordering tot vergoeding van de schade in te stellen. ¹²

De Hoge Raad maakt in het kader van art. 3:310 lid 1 BW dus een onderscheid tussen, enerzijds, bekendheid met feiten en omstandigheden die betrekking hebben op (onder meer) het bestaan van schade en, anderzijds, bekendheid met de juridische beoordeling daarvan. Aan dit onderscheid ligt ten grondslag dat een beroep op rechtsdwaling in het algemeen niet kan worden aanvaard, en tot rechtsongelijkheid aanleiding zou geven waar juridische kennis niet in gelijke mate bij eenieder aanwezig is.
Daarbij zij opgemerkt dat het soms lastig is om ‘bekendheid met feiten en omstandigheden die duiden op het bestaan van schade’ in de zin van art. 3:310 lid 1 BW af te bakenen van ‘bekendheid met de juridische waardering ervan’. Dit punt is aan de orde in de recente rechtspraak over de aanvang van de verjaringstermijn van art. 3:310 lid 1 BW waarop het hof doelt in zijn in cassatie bestreden overwegingen.

Blijkens de door onderdeel 1 bestreden overwegingen ziet het hof aanleiding om van de hiervoor genoemde rechtspraak af te wijken en strengere eisen te stellen aan het moment waarop de verjaringstermijn van art. 3:52 lid 1 onder d BW in een geval als het onderhavige aanvangt. Het hof verwijst daartoe naar de ontwikkeling die het bekendheidsvereiste sinds 2015 in rechtspraak van de Hoge Raad heeft doorgemaakt. Het hof verwijst hierbij naar de arresten van 12 januari 2024, ¹⁷ die de Hoge Raad in het kader van art. 3:310 lid 1 BW heeft gewezen. Volgens het hof brengt deze ontwikkeling mee dat voor de aanvang van de verjaringstermijn van art. 3:52 lid 1 onder d BW niet alleen vereist is dat de niet-handelende echtgenoot bekend is geworden met de overeenkomst, maar tevens beschikte over de kennis en het inzicht dat het sluiten van de overeenkomst haar of zijn toestemming behoefde. Ik neem aan dat het hof hiermee bedoelt dat de niet-handelende echtgenoot bekend moet zijn met het toestemmingsvereiste van art. 1:88 lid 1 BW en daarmee wist of begreep dat hij of zij bevoegd was de effectenleaseovereenkomst op grond van art. 1:89 lid 1 BW te vernietigen.

Het voorgaande betekent dat de rechter dient te beoordelen of de benadeelde daadwerkelijk bekend is met de feiten en omstandigheden die betrekking hebben op (i) de schade – dus dat nadeel wordt geleden als gevolg van tekortschietend of foutief handelen van een derde – en (ii) de aansprakelijke persoon. Bij de beoordeling of de benadeelde daadwerkelijk bekend was met het tekortschietend of foutief handelen van de aansprakelijke persoon dient de rechter te betrekken of de benadeelde over de kennis en het inzicht beschikte om de deugdelijkheid van het handelen te kunnen beoordelen.

Onderdeel 2 faalt voor zover het tot uitgangspunt neemt dat bij een schending van een zorgplicht door een bank van daadwerkelijke bekendheid van de cliënt met de schade en de aansprakelijke persoon pas sprake kan zijn als de cliënt op de hoogte is van de inhoud van de zorgplicht. Ook zonder bekendheid met de inhoud van de zorgplicht van de bank kan de cliënt voldoende zekerheid hebben dat de schade is veroorzaakt door tekortschietend of foutief handelen van de bank.” [voetnoten weggelaten; plv.]

In zijn conclusie voor HR 12 januari, ECLI:NL:HR:2024:18, heeft AG Lindenbergh uitgebreid aandacht besteed aan de betekenis van het arrest Belastingadvies Maltaroute. Ik beperk mij met het oog op de door onderdeel 1 opgeworpen vraag daarom tot de constatering, kort gezegd, dat de door het hof genoemde recente rechtspraak van de Hoge Raad over art. 3:310 lid 1 BW gaat over de kennis over de voor de aanvang van de verjaring relevante feiten (het bestaan van schade) en niet gaat over rechtsdwaling. Ik licht dit toe.

Het ontbreken van de kennis en het inzicht die nodig zijn om de deugdelijkheid van een geleverde prestatie (of meer in het algemeen: de deugdelijkheid van het handelen) te beoordelen, moet worden onderscheiden van rechtsdwaling. Dit blijkt uit het arrest Belastingadvies Maltaroute. De Hoge Raad overweegt in dit arrest immers dat rechtsdwaling niet ziet op kennis en het inzicht die nodig zijn om de deugdelijkheid van een geleverde prestatie te beoordelen.

Rechtsdwaling speelt dus, ook bij de toepassing van art. 3:310 lid 1 BW, nog steeds een rol. ²² Rechtsdwaling komt voor risico van de benadeelde partij en staat er niet aan in de weg dat de verjaringstermijn van art. 3:310 lid 1 BW kan aanvangen.

Alvorens over te stappen op de betekenis van het voorgaande voor de toepassing van art. 3:52 lid 1 onder d BW, veroorloof ik mij nog enkele opmerkingen over de recente rechtspraak over art. 3:310 lid 1 BW.

Ik kwam tot de conclusie dat de recente rechtspraak van de Hoge Raad waaraan het hof in de bestreden rechtsoverwegingen refereert, betrekking heeft op de betekenis die moet worden toegekend aan een bepaald element in art. 3:310 lid 1 BW − te weten: bekendheid met het bestaan van ‘schade’ – en niet ziet op rechtsdwaling. Zo bezien, past deze recente rechtspraak in de lijn van de rechtspraak over art. 3:310 lid 1 BW. ²⁵ Daarmee ontken ik niet dat het arrest Belastingadvies Maltaroute tot nadere inzichten heeft geleid over de betekenis van art. 3:310 lid 1 BW.

Dit element ‘schade’ ontbreekt in art. 3:52 lid 1 onder d BW. Het relevante element van deze bepaling is dat de vernietigingsbevoegdheid de daartoe gerechtigde ten dienste is komen te staan, hetgeen in verband met art. 1:88-89 BW wil zeggen dat de niet-handelende echtgenoot daadwerkelijk bekend is met de overeenkomst. Dit sluit aan bij de ratio van art. 1:88 BW om de gezinsfinanciën te beschermen (zie hiervoor in 2.8, 2.9 en 2.11.3). De recente rechtspraak over art. 3:310 lid 1 BW waarnaar het hof in zijn bestreden arrest heeft verwezen, laat zich daarom niet transponeren naar art. 3:52 lid 1 onder d BW. Ik zie daarom geen reden om, in afwijking van HR 10 juli 2015, ECLI:NL:HR:2015:1866, thans wel te vereisen dat van daadwerkelijke bekendheid pas sprake is zodra de niet-handelende echtgenoot wist of begreep dat hij/zij bevoegd was de leaseovereenkomst te vernietigen.

Anders dan het hof in de door het onderdeel bestreden overwegingen overweegt, is dus voor de aanvang van de verjaringstermijn op grond van art. 3:52 lid 1 onder d BW niet (ook) vereist dat de niet-handelende echtgenoot beschikte over de kennis en het inzicht dat het sluiten van de overeenkomst haar of zijn toestemming behoefte. Dit zou er immers op neerkomen dat de niet-handelende echtgenoot, voor het aanvangen van de verjaringstermijn, op de hoogte zou moeten zijn van zijn/haar rechten op grond van art. 1:88-89 BW en daarmee dat zuivere rechtsdwaling aan de aanvang van de verjaringstermijn van art. 3:52 lid 1 onder d BW in de weg zou staan. Voor dit uitgangspunt biedt zowel de rechtspraak over art. 3:52 lid 1 onder d BW als de rechtspraak over art. 3:310 lid 1 BW geen aanknopingspunt.

Volgens het onderdeel is dit oordeel onjuist, omdat het hof heeft miskend dat het bestaan van een en/of-rekening waarvan betalingen voor de effectenleaseovereenkomst gedaan zijn, wel volstaat voor het aannemen van een bewijsvermoeden.
De klacht verwijst naar rechtspraak waarin is aanvaard dat het afschrijven van een substantieel bedrag van een en/of-rekening in beginsel de gevolgtrekking rechtvaardigt dat de niet-handelende echtgenoot van het bestaan van de overeenkomst op de hoogte is. ²⁷

In deze zaak heeft de kantonrechter afstand genomen van deze rechtspraak. In diens vonnis wordt overwogen dat uit vele gehouden getuigenverhoren blijkt dat de aanname dat de niet-handelende echtgenoot in deze omstandigheden van het bestaan van de overeenkomst op de hoogte is, in vrijwel geen van die zaken terecht was (zie hiervoor in 2.3).
Dexia is in hoger beroep met haar grief 1 tegen dit oordeel van de kantonrechter opgekomen.
Het hof heeft niet op de door de kantonrechter aangevoerde inhoudelijke grond afstand genomen van het bewijsvermoeden. Het hof neemt daarvan in rov. 4.11 afstand als consequentie van zijn opvatting over de strengere eisen die moeten worden gesteld aan een geslaagd beroep op art. 3:52 lid 1 onder d BW.

Volgens onderdeel 3 heeft het hof een ontoelaatbare verrassingsbeslissing genomen door zijn oordelen in rov. 4.10 en 4.11 te baseren op de in rov. 4.10 genoemde arresten van de Hoge Raad van 12 januari 2024, ECLI:NL:HR:2024:18 en 19. Het hof had partijen volgens het onderdeel in de gelegenheid moeten stellen om zich uit te laten over de vraag of deze arresten in casu relevant zijn, omdat (a) partijen hun memorie van grieven respectievelijk memorie van antwoord reeds genomen hadden voordat deze arresten uitsproken waren, zodat zij met deze arresten geen rekening konden houden, en (b) partijen geen aanleiding hadden om stellingen te betrekken over de vraag of sprake is van de in rov. 4.12 vermelde, volgens het hof niet naar voren gebrachte concrete feiten waaruit volgt dat [verweerster] al vóór 2002 de kennis en het inzicht had dat voor het sluiten van de onderhavige effectenleaseovereenkomst haar toestemming vereist was.

Nu onderdeel 1 slaagt, heeft dit tot gevolg dat de door dit onderdeel met succes bestreden overwegingen in rov. 4.10 en 4.11, alsmede de daarop voortbouwende overwegingen van het hof in rov. 4.11 en 4.12, niet in stand kunnen blijven. In zoverre ontbreekt belang bij onderdeel 3.

Ten overvloede merk ik op dat de klacht van het onderdeel naar mijn mening terecht is voorgesteld.

De rechter vult op grond van art. 25 Rv ambtshalve de rechtsgronden aan. De wet bevat geen algemene verplichting voor de rechter om niet voorgedragen rechtsgronden eerst aan partijen voor te leggen, alvorens daarop recht te doen. ²⁸ De ambtshalve aanvulling van rechtsgronden mag evenwel niet tot een ontoelaatbare verrassingsbeslissing leiden. Van een ontoelaatbare verrassingsbeslissing is sprake indien de rechter partijen niet of onvoldoende hoort over de wezenlijke elementen die ten grondslag liggen aan zijn rechterlijke beslissing en partijen aldus verrast met een beslissing waarmee zij, gelet op het verloop van het processuele debat, geen rekening behoefden te houden. ²⁹

Nu het middel slaagt, dient het bestreden arrest te worden vernietigd en de zaak te worden verwezen naar een ander gerechtshof ter verdere behandeling en beslissing.