Hoge Raad 17-09-2021, ECLI:NL:HR:2021:1272

Deze zaak gaat over de vraag of bij vereffening van een nalatenschap de rente over schulden van de nalatenschap buiten beschouwing dient te blijven op grond van overeenkomstige toepassing van art. 128 Fw.

In deze procedure hebben [verzoekster 2] en [verzoekster 1] op de voet van art. 4:218 lid 3 BW verzet gedaan tegen de uitdelingslijst en aangevoerd dat rente over de erfdelen moet worden berekend tot het moment van uitbetaling.

De kantonrechter ¹ heeft aanleiding gezien de volgende prejudiciële vragen aan de Hoge Raad te stellen:

Een nalatenschap wordt ingevolge art. 4:202 lid 1 BW in beginsel overeenkomstig de voorschriften van afdeling 3 van titel 6 van Boek 4 BW vereffend wanneer een erfgenaam de nalatenschap onder voorrecht van boedelbeschrijving (beneficiair) heeft aanvaard, dan wel wanneer de rechtbank een vereffenaar heeft benoemd. Benoeming van een vereffenaar door de rechtbank kan onder meer plaatsvinden op verzoek van een schuldeiser van de nalatenschap. ² In geval van beneficiaire aanvaarding zijn de erfgenamen zelf vereffenaar, behalve wanneer de rechtbank een vereffenaar benoemt. ³ De vereffenaar heeft steeds tot taak de nalatenschap als een goed vereffenaar te beheren, een boedelbeschrijving met een voorlopige staat van de schulden van de nalatenschap op te maken en bekende schuldeisers op te roepen hun vorderingen in te dienen. ⁴ Vervolgens dient de vereffenaar te bepalen in hoeverre de ingediende schulden van de nalatenschap in aanmerking komen voor voldoening uit het actief van de nalatenschap, rekening en verantwoording te doen, en een na uitkering aan de schuldeisers eventueel resterend overschot uit te keren aan de erfgenamen of andere rechthebbenden. ⁵ Voor een door de rechtbank benoemde vereffenaar gelden, behoudens de mogelijkheid van vrijstelling op de voet van art. 4:221 lid 2 BW en het geval dat alle hem bekende schulden volledig worden voldaan, voorschriften ten aanzien van openbare oproeping van (onbekende) schuldeisers, terinzagelegging van een lijst van erkende en betwiste vorderingen en neerlegging van een rekening en verantwoording met uitdelingslijst, waartegen door schuldeisers verzet kan worden gedaan. ⁶ Deze voorschriften gelden voor erfgenamen die uit hoofde van beneficiaire aanvaarding als vereffenaar optreden slechts indien de kantonrechter dit bepaalt. ⁷ In de praktijk wordt in dit verband wel gesproken van een ‘zware vereffening’ respectievelijk een ‘lichte vereffening’.

Met de vereffening zijn zowel belangen van de schuldeisers van de nalatenschap als belangen van de beneficiaire erfgenamen gemoeid. Voor schuldeisers van de nalatenschap is het belang van de vereffening vooral erin gelegen dat hun vorderingen zoveel als mogelijk worden voldaan uit de nalatenschap en dat de overige schuldeisers van de erfgenamen zich pas daarna kunnen verhalen. ⁸ Voor een beneficiaire erfgenaam is van belang dat hij – zolang hij niet verwijtbaar tekortschiet in zijn verplichtingen als vereffenaar of anderszins verwijtbaar handelt – niet verplicht is een schuld van de nalatenschap te voldoen ten laste van naast zijn erfdeel aanwezig ‘overig vermogen’. ⁹ Wanneer een beneficiaire erfgenaam tijdens of na de vereffening uit de nalatenschap een uitkering heeft ontvangen, kunnen bij de vereffening onvoldaan gebleven schuldeisers van de nalatenschap zich tot het bedrag van die uitkering wel verhalen op het zojuist bedoelde overig vermogen. ¹⁰ In de wetsgeschiedenis is vermeld dat de bepalingen van afdeling 4.6.3 BW en de regels voor de vereffening van een failliete boedel een sterke gelijkenis vertonen, omdat bij de vereffening de belangen van de schuldeisers op de voorgrond staan. ¹¹ Verder blijkt uit de wetsgeschiedenis dat de mogelijkheid van een ‘lichte vereffening’ is toegevoegd met het oog op het belang van erfgenamen bij een eenvoudige afwikkeling. ¹²

Art. 4:218 lid 1 BW schrijft voor dat de vereffenaar een rekening en verantwoording en een uitdelingslijst ter kennisneming van een ieder neerlegt. De bepaling geldt voor een door de rechtbank benoemde vereffenaar, behoudens vrijstelling en het geval dat alle hem bekende schulden volledig worden voldaan, en voor erfgenamen die uit hoofde van beneficiaire aanvaarding als vereffenaar optreden, indien de kantonrechter dit bepaalt. Lid 5 van art. 4:218 BW houdt in:

De zojuist aangehaalde bepalingen zijn in de wetsgeschiedenis als volgt toegelicht: ¹³

De eerste prejudiciële vraag stelt aan de orde of art. 128 Fw behoort tot de in art. 4:218 lid 5 BW bedoelde, bij het opmaken van de uitdelingslijst in acht te nemen, voorschriften in de Faillissementswet aangaande de berekening van ieders vordering. Art. 128 Fw luidt, voor zover van belang:

Bij de beantwoording van de prejudiciële vragen stelt de Hoge Raad voorop dat tot de schulden van de nalatenschap ook moet worden gerekend de na het openvallen van de nalatenschap over die schulden lopende rente. Deze regel wordt gerechtvaardigd door de figuur van de beneficiaire aanvaarding van een nalatenschap, nu aldus wordt bereikt dat een beneficiaire erfgenaam deze rente niet ten laste van zijn overig vermogen behoeft te voldoen, behoudens in de gevallen genoemd in art. 4:184 lid 2 BW

Uit de tekst van art. 4:218 lid 4 en 5 BW en de hiervoor in 2.8 aangehaalde wetsgeschiedenis valt geen aanwijzing te putten dat de wetgever met de verwijzing naar de Faillissementswet mede het oog heeft gehad op de in art. 128 Fw geregelde uitsluiting van na de faillietverklaring lopende rente. Evenmin blijkt dat de wetgever de rechten van schuldeisers heeft willen fixeren op een eerder tijdstip dan dat van het opmaken van de uitdelingslijst.

Aanwijzingen dat de wetgever het fixatiebeginsel zoals dat ten grondslag ligt aan de art. 128 e.v. Fw, niet zonder meer passend heeft geacht voor de vereffening van een nalatenschap, zijn te ontlenen aan de met de invoering van het huidige erfrecht per 1 januari 2003 vervallen regeling voor beneficiaire aanvaarding (art. 4:1070 e.v. (oud) BW) . Ook volgens die regeling was de beneficiaire erfgenaam verplicht tot een vereffening van de nalatenschap en tot het doen van rekening en verantwoording, waartegen schuldeisers verzet konden doen dat kon leiden tot een rangregeling overeenkomstig de art. 480 e.v. Rv. ¹⁵ Daarbij diende op de voet van art. 490 Rv met rente rekening te worden gehouden tot het moment van sluiten van het proces-verbaal van verdeling. Met ingang van 1 januari 1992 zijn, voor gevallen dat een ingediende vordering niet opeisbaar of niet vereffend is dan wel voorwaardelijk is, de art. 483a-e Rv toegevoegd. Deze bepalingen zijn gebaseerd op de art. 129-134 Fw, met dien verstande dat daarin als tijdstip voor de waardering is uitgegaan van het tijdstip van het opmaken van de staat van verdeling in plaats van de dag van faillietverklaring. In de toelichting is hierover opgemerkt: ¹⁶

Uit de wetsgeschiedenis van art. 4:218 lid 5 BW, hiervoor in 2.8 aangehaald, komt naar voren dat met de woorden ‘zoveel mogelijk’ beoogd is rekening te houden met het verschil in karakter tussen de vereffening van een nalatenschap en de vereffening van de nagenoeg steeds deficitaire boedel van een failliet verklaarde schuldenaar, welk verschil in karakter ook heeft geleid tot opneming van lid 4 van genoemde bepaling. Voor zover dit verschil in karakter dat nodig maakt, zal derhalve moeten worden afgezien van overeenkomstige toepassing van bepalingen van de Faillissementswet.

Bij faillissementen zal het zich slechts bij hoge uitzondering voordoen dat de boedel per saldo positief is. Bij de vereffening van nalatenschappen zal vaker ruimte bestaan om de boedel mede aan te wenden voor uitkeringen aan schuldeisers, waaronder rente. Die aanwending dient het belang van de schuldeisers dat hun vorderingen zoveel als mogelijk worden voldaan uit de nalatenschap.

In het bijzondere geval dat een faillissement eindigt met een positief saldo, bestaat de mogelijkheid om rente die tijdens het faillissement ingevolge art. 128 Fw niet is geverifieerd, alsnog aan schuldeisers ten goede te laten komen in een vereffening op de voet van art. 2:23 e.v. BW of in een tweede faillissement. ¹⁸ Voor zover al kan worden aangenomen dat een tweede vereffening van de nalatenschap eveneens mogelijk is, zou het in verband met de daarmee gemoeide extra kosten bezwaarlijk zijn als daarvan anders dan bij uitzondering gebruik zou moeten worden gemaakt.

De vereffening van een beneficiair aanvaarde nalatenschap strekt er mede toe om de beneficiaire erfgenaam te vrijwaren van verhaal op zijn overig vermogen. Die strekking zou niet tot haar recht komen als over nalatenschapsschulden lopende rente buiten de vereffening wordt gelaten en mede daardoor na de vereffening een aan de erfgenamen uit te keren overschot resteert, waarna de schuldeisers vervolgens op grond van art. 4:184 lid 3 BW alsnog verhaal voor de rente kunnen nemen op de beneficiaire erfgenaam.

Legaten worden slechts ten laste van de nalatenschap voldaan indien alle andere schulden van de nalatenschap daaruit ten volle kunnen worden voldaan (art. 4:120 lid 1 BW) . De vereffenaar heeft tot taak de schulden van de nalatenschap te voldoen en, voor zover voor dat doel noodzakelijk, legaten te verminderen (art. 4:211 BW) . ¹⁹ Het ligt in de rede dat deze taak om legaten op de voet van art. 4:120 lid 2 BW te verminderen met het oog op de voorrang die bij de voldoening aan de andere schulden van de nalatenschap toekomt, ook geldt als het gaat om schulden uit rente. Zonder vermindering zou de legataris bovendien blootstaan aan verhaal voor de rente op de voet van art. 4:220 lid 3 BW. De tijdens de vereffening over een schuld van de erflater verschuldigd geworden rente is immers eveneens aan te merken als een schuld als bedoeld in art. 4:7 lid 1, onder a, BW.

Vereffening is een flexibele rechtsfiguur, waarbij aan de rechter diverse bevoegdheden toekomen om de wijze van afdoening te bepalen. Tot die bevoegdheden behoort ingevolge art. 4:221 BW ook de keuze – eventueel pas in de loop van de vereffening – of een overeenkomstig art. 4:218 BW opgestelde rekening en verantwoording en uitdelingslijst moeten worden neergelegd. Met het oog op de rechtszekerheid is het wenselijk dat er voor rentevorderingen geen verschil in behandeling is tussen de verschillende wijzen van vereffening als hiervoor in 2.5 bedoeld.

De eerste prejudiciële vraag dient op grond van het voorgaande aldus te worden beantwoord, dat art. 128 Fw niet behoort tot de voorschriften die op grond van art. 4:218 lid 5 BW bij de vereffening van overeenkomstige toepassing zijn.

De tweede prejudiciële vraag, die gesteld is voor het geval de eerste vraag bevestigend wordt beantwoord, behoeft geen beantwoording.