Gerechtshof Arnhem-Leeuwarden 17-03-2020, ECLI:NL:GHARL:2020:2344

Het hof neemt de inhoud van het tussenarrest van 15 januari 2019 hier over.

Het verdere verloop blijkt uit:

- het proces-verbaal van de comparitie van partijen op 5 februari 2019;

- de memorie van grieven (met producties 1-2);

- de memorie van antwoord tevens voorwaardelijk incidenteel hoger beroep (met producties A-B);

- de memorie van antwoord in het incidenteel hoger beroep (met productie 3);

- de akte uitlating productie.

Vervolgens hebben partijen de stukken voor het wijzen van arrest aan het hof overgelegd en heeft het hof arrest bepaald.

[In] 2017 is in [D] overleden mevrouw [erflaatster] (hierna: erflaatster). Zij was op het moment van haar overlijden ongehuwd en niet geregistreerd als partner. Zij heeft geen afstammelingen achtergelaten. Erflaatster is de zuster van de broers en zussen. De ouders van erflaatster zijn overleden.

Erflaatster heeft op 2 oktober 1982 een testament gemaakt en daarin de volgende uiterste wilsbeschikkingen gemaakt:

Indien ik zonder nakomelingen na te laten kom te overlijden, benoem ik de Heer (hof: de (ex-)vriend), hierna te noemen: "vriend", tot mijn enige erfgenaam onder de last, dat hetgeen hij bij zijn overlijden van mijn nalatenschap onverteerd zal overlaten, zal worden verkregen op de wijze zoals hierna onder 3. wordt bepaald.

De hiervoor genoemde erfstelling over de hand zal niet meer van kracht zijn indien mijn vriend mij langer dan vijf jaar overleeft.

Op deze erfstelling over de hand zijn de volgende bepalingen van toepassing:

Ik legateer aan mijn ouders of de langstlevende hunner een zodanig bedrag in contanten als van betaling van successierecht is vrijgesteld.

Ik benoem onder de last van het onder 3.1. genoemde legaat tot mijn enige erfgenamen, tezamen en voor gelijke delen mijn broer(s) en zuster(s).

Ik bepaal voor het geval één of meer van mijn erfgenamen mij niet mocht overleven, dat zijn of haar nakomelingen voor hem of haar in de plaats komen, evenals bij wettelijke plaatsvervulling, welke plaatsvervulling vóór aanwas zal gaan.

4. Op mijn ouder(s) doe ik het dringend beroep de legitieme portie niet op te eisen.

5. Ik benoem tot mijn executeur-testamentair, tot beredderaar van mijn boedel en verzorger van mijn begrafenis of crematie, met de macht van inbezitneming van alle zaken van mijn nalatenschap, gedurende de tijd voor de afwikkeling daarvan vereist, mijn vriend.”

Erflaatster en haar (ex-)vriend hebben in de zeventiger en tachtiger jaren van de vorige eeuw gedurende ongeveer tien jaar een affectieve relatie gehad. In de periode 1980-1985 hebben zij in [D] samengewoond, zonder de gevolgen van het samenleven vast te leggen in een samenlevingsovereenkomst. Vanaf 1982 hebben zij samengewoond in de parterre van de destijds aan de (ex-)vriend in eigendom toebehorende woning aan de [a-straat] 7 en 7-bis (hierna te noemen: de woning) te [D] . Na verbreking van de relatie heeft de (ex-)vriend ongeveer nog een jaar in de bovenwoning 7- bis gewoond en heeft hij de parterre verhuurd aan erflaatster. Daarna is de (ex-)vriend vertrokken en op enig moment getrouwd met een ander.

Erflaatster is altijd blijven wonen in de woning en heeft deze in 2001 van de (ex-)vriend gekocht en geleverd gekregen voor een koopprijs van € 158.823,00.

Op 13 november 2017 is een verklaring van erfrecht gegeven. Daarin is verklaard dat:

• erflaatster voor het laatst over haar nalatenschap heeft beschikt bij haar testament van 1 oktober 1982, verleden voor een plaatsvervanger van mr. J. Geene, destijds notaris te Zutphen;

• erflaatster in dit testament de (ex-)vriend onder de last van een making over de hand tot haar enige erfgenaam en tot executeur heeft benoemd;

• de (ex-)vriend de nalatenschap van erflaatster zuiver heeft aanvaard;

• de (ex-)vriend zijn benoeming tot executeur heeft aanvaard;

• de (ex-)vriend in privé en in zijn hoedanigheid van executeur alleen en met uitsluiting van ieder ander volledig bevoegd is alle daden van beheer en beschikking met betrekking tot de nalatenschap van erflaatster te verrichten en al hetgeen daartoe behoort of daaraan is verschuldigd te ontvangen en daarvoor kwijting te verlenen;

• het de notaris bekend is dat over het testament van erflaatster een gerechtelijke procedure aanhangig is gemaakt;

• deze conclusie van kracht blijft totdat bij in kracht van gewijsde gegane rechterlijke uitspraak het tegendeel blijkt.

Tussen de (ex-)vriend en de broers en zussen is in geschil hoe het testament van erflaatster moet worden uitgelegd. De rechtbank heeft in deze procedure geoordeeld dat:

1. erflaatster (en ook de (ex-)vriend) niet de bedoeling heeft/hebben gehad om hun vermogen aan de ander na te laten indien het samenleven op het moment van overlijden was beëindigd.

2. niet is komen vast te staan dat de broers en zussen erfgenamen (bij versterf) zijn van erflaatster.

De rechtbank heeft vervolgens alle vorderingen van de broers en zussen afgewezen en de proceskosten gecompenseerd (vonnis van 14 augustus 2018).

De broers en zussen komen in hoger beroep. Hun slotsom is dat het hof het vonnis van de rechtbank zal vernietigen en voor recht zal verklaren dat de (ex-)vriend niet en de broers en zussen wel de erfgenamen zijn van erflaatster. Ook willen zij dat de (ex-)vriend ervoor zorgt dat de verklaring van erfrecht wordt ingetrokken en dat hij de nalatenschap van erflaatster aan hen afgeeft en rekening en verantwoording aflegt over zijn beheer daarover.

Ook de (ex-)vriend komt in hoger beroep, maar alleen voor het geval het hof het vonnis van de rechtbank vernietigt. Zijn slotsom is dat het hof voor recht verklaart dat hij enig erfgenaam is van erflaatster.

De broers en zussen stellen dat de erfstelling van de (ex-)vriend en zijn benoeming tot executeur in de uiterste wil van erflaatster slechts is gemaakt voor de situatie dat erflaatster op het moment van haar overlijden nog met hem samenwoont of zou samenwonen. Deze erfstelling en executeursbenoeming zijn vervallen door definitieve verbreken van hun samenwoning, zodat de (ex-)vriend geen erfgenaam en executeur is. De (ex-)vriend betwist dat. De broers en zussen moeten deze stelling bewijzen. Zij beroepen zich immers op de rechtsgevolgen daarvan (artikel 150 Rv) .

Om te kunnen vaststellen op welk rechtsgevolg de uiterste wilsbeschikkingen van erflaatster zijn gericht is uitleg nodig. Nu de uiterste wil is gemaakt vóór 1 januari 2003 (onder het oude recht), maar erflaatster daarna (onder het nieuwe recht) is overleden, is artikel 4:46 lid 1 BW van toepassing (artikel 68a Overgangswet NBW). Op grond van artikel 4:46 lid 1 BW moet bij die uitleg worden gelet op de verhoudingen die de uiterste wil kennelijk wenst te regelen (zie rov. 3.5 hierna) en op de omstandigheden waaronder de uiterste wil is gemaakt (zie rov. 3.6 hierna). Feiten en omstandigheden van na het maken van het testament kunnen alleen meedoen bij de uitleg als de erflaatster daarop bij het maken van haar testament is vooruitgelopen (zie onder 3.7).

Lezing van de uiterste wil van erflaatster leert dat zij kennelijk wilde regelen dat haar vriend haar enig erfgenaam en executeur-testamentair zou zijn als zij zou overlijden zonder nakomelingen achter te laten. Zij wilde kennelijk ook dat als haar vriend binnen vijf jaar na haar zou overlijden haar ouders een bedrag in contanten zouden krijgen ter grootte van het bedrag van hun vrijstelling voor het successierecht en dat haar broers en zussen zouden krijgen wat was overgebleven van haar nalatenschap.

Uitgangspunt bij de uitleg is dat samenwoners die elkaar over en weer tot erfgenaam benoemen dat normaal gesproken beogen te doen voor het geval de samenwoning door het overlijden van één van hen eindigt. Normaal gesproken zullen zij niet de bedoeling hebben dat de beschikkingen die ten behoeve van een partner zijn gemaakt ook gelden als de samenwoning al voor het overlijden is verbroken, in deze zaak zo’n 30 jaar na beëindiging van de samenwoning. Artikel 4:52 BW gaat uit van eenzelfde uitgangspunt voor echtgenoten die elkaar tot erfgenaam benoemen en nadien gescheiden zijn. In de huidige notariële praktijk is het gebruikelijk in samenwonerstestamenten de erfstelling met zoveel woorden tot de situatie te beperken dat de samenwoning eindigt door overlijden, wat in lijn is met artikel 4:52 BW. In 1982, het jaar dat erflaatster haar testament heeft gemaakt, was het verschijnsel van het ongehuwd samenwonen nog veel minder verbreid. Het is goed denkbaar dat het toen nog geen vaste praktijk in het notariaat was de erfstelling te beperken tot de situatie van samenwoning bij overlijden.

Omdat erflaatster de (ex-)vriend tot erfgenaam en executeur heeft benoemd juist vanwege haar samenwoning met hem en samenwoners normaal gesproken niet beogen dat die erfstelling en executele ook geldt als de samenwoning niet door overlijden van één van hen eindigt, gaat het hof uit van het vermoeden dat erflaatster de (ex-)vriend alleen tot erfgenaam en executeur heeft willen benoemen voor de situatie dat de samenwoning zou eindigen door haar overlijden en niet als zij niet meer zouden samenwonen. De (ex-)vriend zal de gelegenheid krijgen tegenbewijs te leveren tegen dat vermoeden. Dat betekent dat hij bewijs moet aandragen dat het vermoeden ontzenuwt dat erflaatster de (ex-)vriend alleen als haar erfgenaam en executeur wenste voor het geval hun samenwoning zou eindigen door haar overlijden.

Het hof zal beslissen als volgt en iedere verdere beslissing aanhouden.