Rechtbank Overijssel 07-01-2020, ECLI:NL:RBOVE:2020:1065

Beschikking op het verzoek van:

[X] ,

[Y] ,

Verloop van de procedure

Beoordeling

1. [X] en [Y] zijn broers. Zij zijn geboren uit het huwelijk van [vader] en [moeder] . Dit huwelijk is ontbonden door het overlijden van de moeder van partijen. Hun vader, erflater, is op 20 november 2018 overleden.

2. Erflater heeft in zijn testament van 21 november 2012 bepaald dat [Y] zijn enig erfgenaam is en hij heeft hem tot executeur benoemd. [X] is dus onterfd.

3. [Y] heeft de nalatenschap op 5 december 2018 beneficiair aanvaard. De goederen van de nalatenschap zijn niet ruimschoots toereikend om de schulden ervan te voldoen (4:202 BW). Daarom zijn de wettelijke regels met betrekking tot de vereffening van toepassing geworden en is de taak van [Y] als executeur van rechtswege geëindigd (4:149 BW). Hij is de vereffenaar.

4. [X] heeft aanspraak gemaakt op zijn legitieme portie.

5. [Y] heeft op 26 november 2019 een notariële boedelbeschrijving laten opmaken. [Y] heeft onder ede de deugdelijkheid van deze boedelbeschrijving bevestigd.

Uit de boedelbeschrijving volgt dat de nalatenschap een actief bevat van € 186.118,40 en een passief van € 1.445.629,39 zodat de nalatenschap per saldo € 1.259.510,99 negatief is.

6. [X] vertrouwt zijn broer en dus deze boedelbeschrijving niet. Hij stelt, kort samengevat, dat de daarin opgenomen huishoudelijke inboedel, getaxeerd op € 4.720, vanwege onder meer een schilderij aanzienlijk meer waard is (ongeveer € 450.000), dat een daarin opgenomen schuld aan [Y] ten onrechte op een bedrag van € 716.125 is becijferd omdat [Y] de rente over een door hem aan erflater verstrekte lening cumulatief heeft berekend, en dat erflater meer giften aan [Y] heeft gedaan dan in de boedelbeschrijving staat. In verband daarmee wil hij, kort gezegd, inzage in de administratie van erflater.

7. Ter zitting heeft [X] zijn verzoek verminderd. Hij wil ontvangen:

a. de bankafschriften van de afgelopen zeven jaar (kennelijk is bedoeld: zeven jaar voor de overlijdensdatum);

b. de aangiften inkomstenbelasting van 2012 tot en met 2018, en

c. de door erflater ondertekende akte van lening waarbij kennelijk in 1997 een bedrag van € 200.000 aan [Y] is geleend.

Dit alles versterkt met een dwangsom van € 500 per dag.

8. Bij de afgifte van de akte van lening (verzoek c.) heeft [X] naar het oordeel van de kantonrechter geen belang. [X] heeft namelijk zelf als productie zeven een notariële geldleningsovereenkomst, gedateerd 6 juni 2012, overgelegd, waaruit blijkt dat erflater van [Y] op 1 januari 1997 een bedrag van € 200.000 heeft geleend tegen een rente van 6% per jaar. [Y] heeft dezelfde notariële akte als bijlage bij de boedelbeschrijving in het geding gebracht. Of de rente van 6% cumulatief of enkelvoudig moet worden berekend maakt uiteraard nogal verschil voor het op de sterfdatum in totaal verschuldigde bedrag (aflossing + vervallen rente), maar dat kan in het kader van het onderhavige geschil buiten bespreking blijven.

9. Het behoeft geen toelichting dat, uitgaande van de huidige boedelbeschrijving, de legitieme portie van [X] nihil is en dat een omvangrijk bedrag aan de actiefzijde moet worden toegevoegd en/of aan de passiefzijde moet verdwijnen en/of de erflater aan [Y] omvangrijke, verzwegen giften moet hebben gedaan, wil een vordering van [X] als legitimaris/schuldeiser ontstaan.

10. De stelling van [Y] dat artikel 4:78 lid 1 BW niet van toepassing is omdat de nalatenschap moet worden vereffend, leidt niet tot de door [Y] bepleite niet-ontvankelijkheid van [X] . [Y] stelt – en dat is op zichzelf juist – dat de kantonrechter op grond van artikel 4:210 BW aanwijzingen bij de vereffening kan geven. Om die reden is artikel 4:78 lid 1 BW volgens [Y] niet van toepassing. Die aanwijzing zou inderdaad kunnen inhouden dat de door [X] verlangde administratieve bescheiden door [Y] aan [X] ter beschikking moeten worden gesteld. Indien het verzoek van [X] veronderstellenderwijs niet op grond van artikel 4:78 lid 1 BW zou kunnen worden toegewezen, dan zou het verzoek op grond van artikel 4:210 BW kunnen worden toegewezen. De kantonrechter is op grond van artikel 25 Rv. gehouden de rechtsgronden ambtshalve aan te vullen. Dat artikel geldt ook in een verzoekschriftprocedure.

11. De kantonrechter is overigens van oordeel dat vereffening niet aan de toepasselijkheid van artikel 4:78 lid 1 BW in de weg hoeft te staan, omdat de wettelijke bepalingen inzake de legitieme portie ook bij vereffening aan de orde kunnen zijn en de wetgever artikel 4:78 lid 1 BW ingeval van vereffening niet buiten toepassing heeft verklaard. Artikel 4:78 lid 1 BW is, zoals hierna zal blijken, in het leven geroepen om de positie te versterken van de legitimaris die niet erfgenaam is. Deze heeft bij die versterking ook belang ingeval van vereffening.

12. Artikel 4:78 lid 2 BW wijst de kantonrechter aan als de rechter tot wie het in dit artikellid bedoelde verzoek kan worden gericht. Het ligt mede daarom niet voor de hand aan te nemen dat de kantonrechter niet bevoegd is ten aanzien van een aanspraak van een legitimaris op inzage, afschrift en inlichtingen als bedoeld in lid 1 van dit artikel.

De aanspraak van een legitimaris kan, evenals het in lid 2 van artikel 4:78 BW bedoelde verzoek, door middel van een verzoekschrift worden geëffectueerd.

13. De vraag is hoe ver artikel 4:78 lid 1 BW strekt. Daarover wordt blijkens de jurisprudentie verschillend gedacht. De kantonrechter overweegt het volgende.

14. In de ontwerpfase luidde het huidige artikel 4:78 BW (toen: artikel 4.3.3.9) als volgt:

15. Daarop kwam kritiek van de Raad van State. Die kritiek, een advies, luidde, voor zover van belang, als volgt (zie: Van der Burght c.s., Parl. Gesch. Invoeringswet Boek 4, p. 1907-1909). De onderstrepingen zijn van de kantonrechter.

16. De wettekst is daarna aangepast naar de huidige versie.

17. Een legitimaris die tevens erfgenaam is, heeft recht op inzage in de administratie van de erflater. Die administratie behoort immers tot de nalatenschap. Op grond van artikel 3:166 lid 3 BW dienen de deelgenoten van die gemeenschap elkaar te informeren.

De rechtspositie van de legitimaris die ook erfgenaam is, is wat betreft het verkrijgen van informatie dus sterk.

18. Op grond van de wetsgeschiedenis stelt de kantonrechter vast dat de strekking van artikel 4:78 lid 1 BW is, dat een legitimaris/niet-erfgenaam zijn bijzonder vorderingsrecht reëel en effectief moet kunnen uitoefenen. In verband hiermee heeft de Raad van State geadviseerd de rechtspositie van de legitimaris/niet-erfgenaam ten behoeve – uitsluitend – daarvan gelijk te schakelen met die van de erfgenaam-deelgenoot, totdat de vordering van de legitimaris tegenover de erfgenaam objectief is vastgesteld.

19. Uit de aanpassing van de ontwerptekst volgt, dat de wetgever het advies ter harte heeft genomen. Een legitimaris/niet-erfgenaam mag voor de berekening van zijn legitieme portie op grind van de wettekst immers aanspraak maken op inzage en een afschrift van alle bescheiden en de erfgenamen moeten hem desverlangd alle daartoe strekkende inlichtingen geven. De grens van het recht op informatie ligt waar de verlangde informatie niet nodig is om de omvang van de legitieme portie te berekenen.

20. Uit de wetsgeschiedenis volgt ook dat de vordering van de legitimaris objectief tegenover de erfgenamen moet kunnen worden vastgesteld. Daaruit volgt naar het oordeel van de kantonrechter dat de legitimaris niet genoegen hoeft te nemen met een boedelbeschrijving met bijlagen, ook niet als deugdelijkheid ervan, zoals hier, door de erfgenaam onder ede is bevestigd. De belangen van de erfgenaam en de legitimaris zijn tegengesteld, zoals de Raad van State met juistheid heeft overwogen. De legitimaris heeft daarom recht en belang, net als de legitimaris/erfgenaam, zelf te kunnen beschikken over de administratieve gegevens die nodig zijn voor de berekening van zijn legitimaire vordering.

21. Uit artikel 4:67 BW volgt dat voor de berekening van de omvang van deze vordering de door de erflater gedane giften worden ingekort. Die giften kunnen blijken uit de bankafschriften van de erflater. [X] heeft daarom recht en belang bij deze bankafschriften. Uitgaande van een voor de bank geldende bewaartermijn van zeven jaar (artikel 2:10 lid 3 BW) , de datum van deze beschikking, en de overlijdensdatum, dient [Y] de bankafschriften van de erflater over de periode vanaf 1 januari 2013 tot en met de datum van het overlijden, 20 november 2018, aan [X] in afschrift te verstrekken.

22. [X] heeft niet voldoende toegelicht en onderbouwd om welke reden hij de aangiften inkomstenbelasting 2012 tot en met 2018 nodig heeft om de omvang van zijn legitieme portie, met name de eventueel door de erflater aan [Y] gedane giften, te kunnen berekenen. Niet aannemelijk is dat eventuele giften aan [Y] uit deze aangiften blijken, omdat die giften nu eenmaal niet in de aangiften inkomstenbelasting worden opgenomen. Een eventuele afname van het vermogen in box 3 kan allerlei andere oorzaken hebben dan eventuele giften aan [Y] . Dit onderdeel van het verzoek zal wegens gebrek aan belang worden afgewezen.

23. De kantonrechter zal aan de veroordeling tot afgifte van de bankafschriften een dwangsom verbinden. De dwangsom zal op een bedrag van € 200 per dag worden gesteld tot een maximum van € 50.000. [Y] zal een termijn van 60 dagen na de dag van de betekening van deze beschikking worden gegeven om de bankafschriften te verzamelen en aan [X] te verstrekken. Het kan immers enige tijd duren alvorens de bankafschriften beschikbaar komen, mocht [Y] niet alle bankafschriften meer tot zijn beschikking hebben.

24. De kantonrechter zal het verzoek van [X] afwijzen om de deugdelijkheid en volledigheid van deze stukken (bedoeld zijn kennelijk de bescheiden waarvan de afgifte is verzocht) onder ede of belofte te bevestigen. Artikel 4:78 lid 2 BW heeft betrekking op de deugdelijkheid van de boedelbeschrijving zelf. Niet op de bescheiden waarop de boedelbeschrijving is gebaseerd.

25. [Y] heeft op zijn beurt verzocht voor recht te verklaren dat de nalatenschap negatief is en dat de legitimaire vordering nihil bedraagt. Of een dergelijk verzoek wel aan de kantonrechter kan worden gedaan, wordt in het midden gelaten. De kantonrechter is namelijk van oordeel dat het verzoek moet worden afgewezen, omdat nog niet vaststaat dat de legitieme portie van [X] inderdaad nihil is, al kan worden toegegeven dat het op dit moment niet erg waarschijnlijk is dat [X] inderdaad een vordering heeft uit hoofde van zijn legitieme portie. De omvang van de nalatenschap is immers zwaar negatief, uitgaande van de bestaande boedelbeschrijving. Zie ook rov. 9. In dit verband is verder nog van belang dat tussen partijen de waardering van de inboedel en de omvang van de schuld aan [Y] in debat is.

26. [Y] verzoekt op grond van art. 4:78 lid 2 BW dat [X] opgave doet van alle zaken die hij tijdens zijn gehele leven geschonken heeft gekregen van erflater dan wel zichzelf wederrechtelijk heeft toegekend conform het testament.

27. Artikel 4:78 lid 2 BW kent aan de legitimaris het recht toe aan de kantonrechter het in dit artikellid bedoelde verzoek te doen. Het artikellid kent geen, met het recht op informatie van de legitimaris/niet-erfgenaam, vergelijkbaar recht toe aan de erfgenaam. Waarschijnlijk doelt [Y] op artikel 4:78 lid 1 BW, maar daarvoor geldt hetzelfde.

28. De kantonrechter heeft uit de overgelegde stukken en de behandeling ter zitting begrepen, kort gezegd, dat de erflater [X] ervan heeft verdacht gelden te hebben verduisterd. Dat was ook de reden van de onterving. In het testament staat dat [X] tijdens het leven van erflater zich structureel en jarenlang verschillende goederen, waaronder banktegoeden, (wederrechtelijk) heeft toegeëigend. Daarover is en wordt (nu in cassatie) nog steeds geprocedeerd, zo begrijpt de kantonrechter uit de toelichtingen van partijen. Afgezien van de omstandigheid dat [X] de gestelde wederrechtelijke toe-eigening heeft bestreden, biedt de wet geen formele grondslag voor de toewijzing van het verzoek van [Y] dat [X] moet opgeven wat hij zich wederrechtelijk zou hebben toegeëigend.

29. Dat ligt anders ten aanzien van de giften. [X] dient op grond van artikel 6:2 BW opgave te doen van de giften die hij van de erflater heeft ontvangen. Hij dient zich als schuldeiser te gedragen overeenkomstig de eisen van redelijkheid en billijkheid. Uit artikel 4:70 BW volgt dat de aan [X] eventueel gedane giften in mindering komen op diens legitieme portie. Voor zover die giften al blijken uit de boedelbeschrijving van [Y] , heeft laatstgenoemde daarbij geen belang. Dit zijn de schenkingen op papier tot een totaalbedrag van € 132.608,45. Zijn verzoek zal daarom in aangepaste vorm worden toegewezen.

30. De kantonrechter zal de proceskosten tussen partijen telkens compenseren in die zin, dat beide partijen de eigen kosten dragen.

De beslissingen

1. veroordeelt [Y] aan [X] binnen 60 dagen na de dag van de betekening van deze beschikking de bankafschriften van erflater vanaf 1 januari 2013 tot en met 20 november 2018 aan [X] in afschrift te verstrekken, op straffe van een dwangsom van € 200 per dag dat [Y] hiermee in gebreke blijft tot een maximum van € 50.000;

2. verklaart deze beschikking uitvoerbaar bij voorraad;

3. compenseert de proceskosten in die zin, dat beide partijen de eigen kosten dragen;

4. wijst het meer of anders verzochte af;

5. veroordeelt [X] binnen zestig dagen na vandaag aan [Y] een opgave te verstrekken van de giften die hij tijdens zijn leven van erflater heeft ontvangen, voor zover die giften niet in de boedelbeschrijving van [Y] zijn opgenomen;

6. compenseert de proceskosten in die zin, dat beide partijen de eigen kosten dragen

7. wijst het meer of anders verzochte af.