Parket bij de Hoge Raad 01-11-2019, ECLI:NL:PHR:2019:1113

Het cassatiemiddel bestaat uit zes onderdelen. Onderdeel 1 betoogt dat het hof van een te beperkte maatstaf is uitgegaan bij de toepassing van art. 3:34 BW. De onderdelen 2, 3 en 4 klagen over het passeren van getuigenverklaringen. Onderdeel 5 is gericht tegen het oordeel van het hof in rov. 12 van het tussenarrest dat sprake is van een eenvoudig testament. Onderdeel 6 betreft een voortbouwende klacht.

Voordat ik tot bespreking van het cassatiemiddel overga, stel ik het volgende voorop. In deze zaak staat de vraag centraal of een uiterste wilsbeschikking kan worden aangetast op de grond dat de erflater/testateur niet in staat was zijn wil te bepalen vanwege zijn verstandelijke beperking. Uitgangspunt in het erfrecht is de testeervrijheid. ⁷ Deze testeervrijheid geldt ook voor mensen met een verstandelijke beperking. Ook zij die wegens hun lichamelijke of geestelijke toestand onder curatele zijn gesteld en daarom in beginsel handelingsonbekwaam zijn, kunnen een testament maken, namelijk met toestemming van de kantonrechter (art. 4:55 lid 2 BW) . ⁸ Wel is voor het maken van een testament, zoals voor iedere rechtshandeling ⁹, vereist dat de testateur in staat is zijn wil te bepalen. ¹⁰ Als blijkt dat de testateur daartoe niet in staat was, dan is de uiterste wilsbeschikking nietig, nu het gaat om een eenzijdige ongerichte rechtshandeling (art. 4:42 lid 2 jo. 3:34 lid 2 BW) . Om die reden moet de notaris bij het opstellen van het testament bedacht zijn op signalen dat de testateur niet (langer) in staat is zijn wil te bepalen, zoals de aanwezigheid van de ziekte van Alzheimer. ¹¹

Art. 3:34 lid 1 BW bepaalt dat een rechtshandeling aan nietigheid of vernietigbaarheid blootstaat als de betrokkene niet in staat was zijn voor die rechtshandeling vereiste wil te bepalen. Er is in dat geval sprake van wilsonbekwaamheid, hoewel de wet deze term niet kent. Voor toepassing van art. 3:34 BW is vereist dat sprake is van een geestelijke stoornis. Is die aanwezig, dan wordt de voor de rechtshandeling vereiste wil geacht te ontbreken indien (i) de stoornis een redelijke waardering van de bij de handeling betrokken belangen belette, of (ii) indien de wilsverklaring onder invloed van de stoornis is gedaan. De wil wordt dus vermoed te hebben ontbroken als een stoornis aanwezig is en één van deze twee omstandigheden zich heeft voorgedaan. Degene die zich op art. 3:34 BW beroept zal dit alles moeten stellen en zo nodig bewijzen. ¹² Voor de zaak die in cassatie aan de orde is, is het van belang op te merken dat een verstandelijke beperking weliswaar als geestelijke stoornis kan gelden, maar dat dit op zichzelf onvoldoende is voor toepassing van art. 3:34 BW. Daarvoor zal ook moeten komen vast te staan dat de beperking van dien aard was dat de betrokkene niet in staat was de bij de rechtshandeling betrokken belangen te waarderen, of dat de rechtshandeling onder invloed van die beperking is gedaan.

Uit art. 3:34 BW vloeit voort dat de wils(on)bekwaamheid van de testateur moet worden beoordeeld naar het moment van het passeren van het testament. ¹³ Het hof heeft dit dan ook terecht tot uitgangspunt genomen (rov. 4 van het eindarrest).

Ik keer terug naar het middel. Onderdeel 1 klaagt dat het hof in rov. 7 van het eindarrest bij het beoordelen van de wilsbekwaamheid van erflater een te beperkte maatstaf zou hebben gehanteerd, als gevolg waarvan het hof een te beperkt aantal omstandigheden in zijn beoordeling heeft betrokken. Het hof had moeten aansluiten bij de uitgebreide maatstaf die het hof Arnhem-Leeuwarden in een vergelijkbare zaak heeft gehanteerd. ¹⁴ Voor zover het hof wel van een juiste maatstaf is uitgegaan, is het oordeel onbegrijpelijk om een aantal in het onderdeel uiteengezette redenen.

Uit rov. 6 van het eindarrest blijkt dat het hof de juiste maatstaf van art. 3:34 lid 1 BW heeft gehanteerd. Het hof heeft namelijk terecht overwogen dat de vraag moet worden beantwoord of bij erflater op het moment van het passeren van zijn uiterste wil in 1999 een stoornis bestond als gevolg waarvan hij niet zijn wil kon bepalen. Hierop stuit de klacht reeds af.

Het onderdeel klaagt nog dat het hof bepaalde omstandigheden ten onrechte niet in zijn beoordeling zou hebben betrokken, waaronder de vraag of erflater inzicht had in zijn situatie. Uiteraard kan het antwoord op deze vraag van belang zijn voor de beoordeling van de wilsbekwaamheid, maar uit art. 3:34 lid 1 BW volgt als zodanig niet dat deze vraag steeds onderdeel van het toetsingskader dient te zijn. Dat geldt ook voor de andere omstandigheden die het onderdeel noemt. ¹⁵ In het arrest van het hof Arnhem-Leeuwarden, waarnaar het onderdeel verwijst, heeft dat hof een iets ruimere maatstaf aangelegd door onder meer te toetsen of de betrokkene in staat was de van de notaris verkregen informatie te begrijpen. ¹⁶ Mogelijk is daarmee aansluiting gezocht bij een richtlijn uit het Stappenplan Beoordeling Wilsbekwaamheid, hoewel dit niet uitdrukkelijk uit het arrest blijkt. ¹⁷ Tussen de zaak die ten grondslag lag aan het arrest van het hof Arnhem-Leeuwarden en de onderhavige zaak bestaan echter belangrijke verschillen. In de zaak bij het hof Arnhem-Leeuwarden ging het om de vraag of de erflater wilsbekwaam was om op 22 januari 2010 een testament te maken, terwijl hij op dat moment volgens deskundigen verward en gedesoriënteerd was en zich niet meer zelfstandig kon handhaven, terwijl deze deskundigen ook constateren dat er onder bepaalde voorwaarden nog ruimte voor wilsbekwaamheid is. ¹⁸ De erflater had in zijn testament twee van zijn drie kinderen onterfd, hetgeen volgens het hof Arnhem-Leeuwarden ‘een ingrijpende beslissing (is) die voor de onterfde kinderen verstrekkende en – behoudens aanspraken op grond van de legitieme portie en de andere wettelijke rechten – onherstelbare gevolgen heeft’ (rov. 2.7). In de zaak die thans in cassatie aan de orde is, gaat het om de vraag of erflater ten tijde van het maken van het testament op 20 mei 1999 wilsonbekwaam was, terwijl hij op dat moment zelfstandig woonde en pas op 3 december 2009 onder bewind werd gesteld en een mentor werd benoemd. Ook was – vergeleken met het testament in de zaak van het hof Arnhem-Leeuwarden – de beslissing van erflater minder ‘ingrijpend’: erflater was immers ongehuwd, had geen nakomelingen en had in zijn testament [verweerder 1] en [verweerder 2] tot zijn enig erfgenamen benoemd. Ik meen dat het de rechter vrij staat om per geval een nadere concretisering van de maatstaf van art. 3:34 lid 1 BW aan te leggen. In het ene geval zal die maatstaf uitgebreider zijn dan in het andere geval. In de onderhavige zaak heeft het hof de juiste maatstaf aangelegd. In het arrest van 31 juli 2018 heeft het hof in rov. 7 overwogen dat uit de verklaring van de getuige [betrokkene 5] (voormalig huisarts van erflater) volgt dat erflater eenvoudige dingen begreep, kenbaar kon maken wat hij wel of niet wilde en ook in staat was om met behulp van derden zelfstandig te leven. Het hof heeft hieruit geconcludeerd dat niet kan worden geoordeeld dat erflater de gevolgen van zijn uiterste wil niet kon overzien, temeer omdat het een relatief eenvoudig testament betrof. De klacht stuit op het voorgaande af.

Het onderdeel richt nog motiveringsklachten tegen het oordeel van het hof dat niet is gebleken van een stoornis van de geestvermogens als gevolg waarvan erflater zijn wil niet kon bepalen. Een aantal van deze klachten heeft betrekking op de waardering van getuigenverklaringen.

Op grond van art. 152 lid 2 Rv is de rechter vrij in de waardering van getuigenbewijs. De beoordeling welke waarde aan een verklaring wordt toegekend, en of die verklaring wel of niet bewijs voor een bepaalde stelling oplevert, is aan de rechter overgelaten. De rechter heeft daarbij bovendien een beperkte motiveringsplicht. ¹⁹

Het onderdeel (onder 7.1) klaagt dat het hof de verklaringen van huisarts [betrokkene 5] en verpleeghuisarts [betrokkene 6] over het ontwikkelingsniveau van erflater heeft miskend. Deze klacht faalt. Het hof heeft kenbaar aandacht besteed aan deze verklaringen, maar geoordeeld dat hieruit niet volgt dat erflater zijn uiterste wil niet kon bepalen (rov. 7 en 8 van het eindarrest). Dat erflater volgens beide getuigen het ontwikkelingsniveau van een kind op basisschoolniveau had, maakt – anders dan het onderdeel betoogt – niet dat art. 4:55 BW hier relevant is. Deze bepaling ziet immers op de handelingsbekwaamheid van personen onder de 16 jaar, terwijl in dit geval vast staat dat erflater handelingsbekwaam was.

Het onderdeel (onder 7.2) klaagt over het miskennen van stellingen en verklaringen over de beïnvloedbaarheid van erflater. Ook deze klacht faalt. Het hof heeft toegelicht waarom de verklaringen van de verschillende getuigen op dit punt niet overtuigen (zie rov. 8 van het eindarrest over de verklaring van [betrokkene 6] en rov. 9 over de verklaring van [betrokkene 7] en rov. 15 van het tussenarrest over de verklaring van [betrokkene 8] ). De verklaring van [betrokkene 5] waarnaar wordt verwezen gaat over het overreden van erflater om medicijnen te nemen en niet over diens beïnvloedbaarheid in het algemeen. ²⁰

Het onderdeel (onder 7.3) klaagt verder dat het hof voorbij is gegaan aan stellingen van [eiseres] die inhouden dat [verweerder 3] erflater heeft meegenomen naar de notaris, aanwezig was bij het eerste gesprek, erflater heeft meegenomen naar de notaris bij het passeren van de akte en daar aanwezig was, en dat [verweerder 3] en [verweerder 4] erflater tijdens zijn leven op verschillende manieren hebben geholpen. Het hof kon hieraan voorbij gaan, omdat deze stellingen, ook al zouden zij juist zijn, niet meebrengen dat erflater (beïnvloedbaar en dus) niet in staat was zijn wil te bepalen. ²¹ De klacht faalt.

Het onderdeel (onder 7.4) voert nog aan dat het hof de stelling heeft miskend dat het notariskantoor dat het testament opstelde hetzelfde kantoor was dat in 2009 een koopovereenkomst heeft opgesteld waarin erflater zijn huis voor de helft van de WOZ-waarde verkocht. Hiermee is echter nog niets gezegd over de geestestoestand van erflater, zodat het hof hieraan voorbij kon gaan. Ook deze klacht faalt.

Onderdeel 2 is gericht tegen rov. 8 van het eindarrest en bevat twee klachten. Het onderdeel (onder 8) klaagt erover dat het hof geen betekenis heeft gehecht aan de verklaringen van verpleeghuisarts [betrokkene 6] , omdat zijn waarneming dateert van ruim 10 jaar na de datum van het passeren van het testament. Zoals ik reeds heb opgemerkt, is het aan het hof om te beoordelen hoeveel waarde wordt gehecht aan een getuigenverklaring (zie hierboven onder 2.8). De klacht stuit hierop af.

Het onderdeel (onder 9) klaagt dat onbegrijpelijk is dat [betrokkene 6] volgens het hof zou hebben verklaard dat de geestestoestand van erflater niet stabiel was. Ook deze klacht faalt, omdat in het proces-verbaal van het getuigenverhoor te lezen is dat [betrokkene 6] dit letterlijk zo heeft verklaard. ²²

Onderdeel 3 (nrs. 10-11) klaagt erover dat het hof in rov. 15 van het tussenarrest voorbij is gegaan aan de verklaring van [betrokkene 8] en aan andere verklaringen. Het onderdeel kan niet tot cassatie leiden. Het hof heeft zijn oordeel gemotiveerd met de overweging dat de verklaring van [betrokkene 8] en de overige verklaringen geen informatie geven over de geestestoestand van erflater. Dit stond het hof vrij, nu de waardering van dit getuigenbewijs, zoals gezegd, aan het oordeel van het hof is overgelaten.

Onderdeel 4 (nrs. 12-14) heeft betrekking op het oordeel van het hof in rov. 9 van het eindarrest over de getuigenverklaring van [betrokkene 7] . Het onderdeel voert tegen dit oordeel verschillende klachten aan.

Het onderdeel (onder 12) acht het oordeel van het hof onbegrijpelijk dat [betrokkene 7] zijn stelling dat erflater beïnvloedbaar was onvoldoende zou hebben onderbouwd, nu hiervoor ook aanwijzingen volgen uit de verklaringen van [betrokkene 5] en [betrokkene 6] . Het onderdeel miskent dat het hof hier niet doelt op een stelling van een procespartij, maar op een verklaring van (getuige) [betrokkene 7] tijdens het getuigenverhoor. Het oordeel van het hof houdt in dat [betrokkene 7] deze verklaring niet (met feiten of voorbeelden) heeft onderbouwd. Dat oordeel is niet onbegrijpelijk, nu uit het proces-verbaal van het getuigenverhoor niet blijkt dat [betrokkene 7] een dergelijke onderbouwing heeft gegeven. ²³ Hieruit volgt niet dat het hof ervan zou zijn uitgegaan dat op [betrokkene 7] als getuige een stelplicht rust. Evenmin is onbegrijpelijk dat het hof in het kader van deze getuigenverklaring, maar niet in het kader van de verklaringen van [betrokkene 5] en [betrokkene 6] is ingegaan op de beweerdelijke beïnvloedbaarheid van erflater.

Daarnaast klaagt het onderdeel (onder 13) dat onbegrijpelijk is dat het hof uit de verklaring van [betrokkene 7] heeft afgeleid dat erflater eenvoudige dingen kon begrijpen. Ook hier geldt dat het hof vrij is in de waardering van het getuigenbewijs, zodat ook deze klacht faalt.

Het onderdeel (onder 14) klaagt dat, gelet op de verklaring van [betrokkene 7] , onbegrijpelijk is het oordeel van het hof in rov. 7, 9 en 10 van het eindarrest dat erflater eenvoudige dingen begreep en kon uitvoeren. Het hof heeft zijn oordeel echter steeds gemotiveerd door te verwijzen naar de verklaringen van [betrokkene 7] (rov. 9) en [betrokkene 5] (rov. 7). De waardering van deze verklaringen is aan het hof overgelaten. Het hof heeft zijn oordeel dat erflater in staat moet worden geacht zijn wil ten aanzien van het testament te bepalen verder gemotiveerd door te overwegen dat het gaat om een relatief eenvoudig testament, dat ook met een relatief laag kennisniveau te begrijpen is (rov. 7 en 10) en door te overwegen dat de uiterste wil past bij de jarenlange band die erflater had met het gezin [verweerder 3] (rov. 10). Daarmee heeft het hof afdoende toegelicht waarom erflater, ondanks zijn verstandelijke beperking, toch in staat moet worden geacht zijn uiterste wil te bepalen. De klacht faalt dus.

Onderdeel 5 (onder 15-17) is gericht tegen rov. 12 van het tussenarrest en klaagt dat het hof ten onrechte heeft geoordeeld dat het testament van erflater als eenvoudig is aan te merken, dan wel dit oordeel onvoldoende heeft gemotiveerd. Volgens het onderdeel heeft het hof hiermee miskend dat het opstellen van het testament niet alleen een rationele, maar ook een emotionele afweging vergt, en dat erflater waarschijnlijk niet begreep dat hij met het testament de familiebanden doorsneed ten gunste van de familie [verweerder 3] .

Het hof is zich wel degelijk bewust geweest van het emotionele aspect door in rov. 10 van het eindarrest te overwegen dat erflater een jarenlange band had met de familie [verweerder 3] . Voor zover het onderdeel nog betoogt dat de getuige [betrokkene 7] onbetwist zou hebben gesteld dat erflater bang was voor [verweerder 3] , miskent het onderdeel dat [betrokkene 7] getuige is en dat het dus slechts gaat om een verklaring en niet om een stelling waarvan de juistheid bij gebrek aan betwisting vast zou staan. Voor het overige bouwt het onderdeel voort op voorafgaande onderdelen en faalt het eveneens.

Onderdeel 6 bevat een op het slagen van de voorgaande onderdelen voortbouwende klacht, die geen bespreking behoeft.