Gerechtshof Arnhem-Leeuwarden 24-07-2018, ECLI:NL:GHARL:2018:6788

Het verloop van de procedure blijkt uit:

- de dagvaarding in hoger beroep van 30 mei 2016,

- de memorie van grieven,

- de memorie van antwoord met producties A.1 tot en met A.a5 en B, C en D,

- de pleidooien overeenkomstig de pleitnotities.

Na afloop van de pleidooien heeft het hof arrest bepaald.

Op [overlijdensdatum] 2010 is overleden [erflater] (verder te noemen: erflater), ten tijde van zijn overlijden nog op huwelijkse voorwaarden gehuwd met [partner] . Op 22 december 2010 heeft de rechtbank de echtscheiding uitgesproken, die door het overlijden van de erflater op [overlijdensdatum] 2010 geen werking heeft gekregen.

Erflater heeft bij testament van 25 oktober 2007 over zijn nalatenschap beschikt. Ingevolge de daarin gemaakte beschikkingen zijn enige erfgenamen van erflater:

- [kind 1] , geboren op [geboortedatum] 1992; en

- [geïntimeerde] (verzoekster in hoger beroep), geboren op [geboortedatum] 1995,

beide dochters van erflater. De moeder van [geïntimeerde] en [kind 1] is [X] .

Bij beschikking van 19 maart 2013 is door de kantonrechter op verzoek van de boedelnotaris de opheffing van de vereffening bevolen en zijn de kosten van de vereffening vastgesteld op € 17.502,84. Vervolgens is de opheffing van de vereffening op 26 maart 2013 ingeschreven in het boedelregister. De vordering van mr. Kroes als boedelnotaris op de nalatenschap is het voormelde bedrag van de vereffeningskosten. Deze vordering is niet voldaan.

Mr. Kroes heeft op 29 oktober 2013 verzocht om hem op de voet van artikel 4:203 lid 1 sub b BW en artikel 4:209 lid 5 BW tot vereffenaar te benoemen. De rechtbank heeft overwogen dat mr. Kroes als schuldeiser van de nalatenschap belang heeft bij dit verzoek en dat er door vermindering van het aan [geïntimeerde] gemaakte quasilegaat bestaande in de onder 3.5 beschreven begunstiging voldoende baten zijn om de kosten van de vereffening te bestrijden. De rechtbank heeft in haar beschikking van 30 april 2014 mr. Kroes benoemd tot vereffenaar in de nalatenschap van erflater. Deze beschikking is bekrachtigd door dit hof in zijn beschikking van 24 februari 2015. In het vervolg van dit arrest wordt mr. Kroes zo vaak als nodig aangeduid als de vereffenaar.

De vereffenaar heeft op 25 juni 2014 aan [geïntimeerde] een verklaring uitgebracht tot ‘vermindering en terugvordering quasi-legaat’ en daarin meegedeeld dat de begunstiging dan wel de lijfrente-uitkeringen als quasilegaat moeten worden aangemerkt en dienen te worden verminderd, omdat de goederen van de nalatenschap niet toereikend zijn om alle schulden te voldoen.

De vereffenaar heeft in eerste aanleg gevorderd [geïntimeerde] te veroordelen tot betaling aan hem van een bedrag van € 41.765,38 te vermeerderen met de buitengerechtelijke incassokosten van € 1.192,65 en de wettelijke rente vanaf 25 juni 2014, en [geïntimeerde] te veroordelen in de kosten van de procedure. Aan zijn vordering heeft hij ten grondslag gelegd dat de begunstiging/lijfrente-uitkering is aan te merken als een quasilegaat dat moet worden verminderd als de schulden van de nalatenschap niet (volledig) kunnen worden voldaan.

[geïntimeerde] heeft als verweer gevoerd, dat vermindering van het quasilegaat op grond van artikel 4:127 Burgerlijk Wetboek (BW) onredelijk is vanwege het verzorgingskarakter van de levensverzekering. Zij heeft verzocht om de notaris te veroordelen in de kosten van het geding, waaronder begrepen de nakosten.

De rechtbank heeft in het bestreden eindvonnis geoordeeld dat het, alle omstandigheden in aanmerking genomen, onredelijk is dat [geïntimeerde] verplicht is tot vergoeding of vermindering. De rechtbank heeft daarom de vordering van de notaris afgewezen en hem veroordeeld tot betaling van de proceskosten aan de zijde van [geïntimeerde] , tot aan de uitspraak van het vonnis begroot op € 1.866,- waarin begrepen € 1.788,- aan salaris advocaat, en – onder voorwaarde van niet tijdige betaling daarvan – in de nakosten.

De vereffenaar komt met drie grieven op tegen het eindvonnis en vordert in hoger beroep – samengevat – vernietiging daarvan en alsnog toewijzing van zijn vorderingen met veroordeling van [geïntimeerde] in de kosten van beide instanties en de kosten van beslaglegging. [geïntimeerde] voert verweer en concludeert tot bekrachtiging van het bestreden eindvonnis, zo nodig onder verbetering en/of aanvulling van rechtsgronden met veroordeling van de notaris in de kosten van het hoger beroep.

De grieven van de vereffenaar komen erop neer dat het hof in de beschikking van 24 februari 2015 al heeft geoordeeld dat van een verzorgingskarakter bij de aanwijzing van [geïntimeerde] als begunstigde van de beide verzekeringspolissen geen sprake is. Dit heeft de rechtbank volgens de vereffenaar miskend (grief 1). Maar wat hier verder ook van zij, het verzorgingskarakter ontbreekt volgens de notaris sowieso (grief 2) en zo al van een verzorgingskarakter zou (moeten) worden uitgegaan dan is vergoeding van de waarde (van de polis) op grond van artikel 4:127 BW niet onredelijk (grief 3).

Het hof gaat ervan uit dat de uitkering die door het overlijden van erflater verschuldigd is geworden als een gift geldt en dat de begunstiging van [geïntimeerde] een quasilegaat is (4:126 lid 2 onder b BW). Dit heeft tot gevolg dat [geïntimeerde] verplicht is tot vergoeding van de waarde van het in mindering komende gedeelte aan de vereffenaar, maar alleen voor zover dit niet, alle omstandigheden in aanmerking genomen, onredelijk is (artikel 4:127 BW en 4:216 BW). Deze beperking is opgenomen met het oog op een goede afstemming tussen het erfrecht en het verzekeringsrecht. In de parlementaire geschiedenis (Kamerstukken II 2000/01, 17 213, nr. 7, pag. 5-6) is daarover opgemerkt:

Het hiervoor genoemde artikel 21a Fw, thans vernummerd naar artikel 22a Fw, bepaalt dat het recht op het doen afkopen van een levensverzekering en het recht om de begunstiging te wijzigen in faillissement buiten de boedel vallen voor zover de verzekeringnemer of de begunstigde door afkoop of door wijziging van de begunstiging onredelijk wordt benadeeld. Uit de parlementaire geschiedenis (Toelichting) van het huidige artikel 22a Fw (Kamerstukken II 1994-1995, 22 969, nr. 20, p. 6) volgt dat onredelijke benadeling bij de uitwinning in faillissement door de curator zal moeten worden aangenomen indien het een levensverzekering met verzorgingskarakter betreft. Hierbij staat primair het belang van de begunstigde voorop. Ook indien de aanwijzing van een derde als begunstigde als een gift is aan te merken kan van onredelijke benadeling sprake zijn indien verzorgingsaanspraken van de begunstigde worden uitgewonnen.

Hieruit volgt naar het oordeel van het hof dat voor de vraag of is voldaan aan het onredelijkheidscriterium van artikel 4:126 lid 2 onder b BW doorslaggevend is of de begunstiging een verzorgingskarakter heeft. Het belang van de begunstigde staat daarbij voorop en gaat voor op de belangen van schuldeisers en legitimarissen. Van een verzorgingskarakter is niet alleen sprake indien erflater met de begunstiging uitdrukkelijk de verzorging van de begunstigde heeft beoogd, maar ook indien de begunstiging in de gegeven omstandigheden noodzakelijk blijkt voor de betaling van de kosten van studie en levensonderhoud van de begunstigde.

Met grief 1 betoogt de vereffenaar dat het hof in zijn beschikking van 24 februari 2015 heeft geoordeeld dat van een verzorgingskarakter van de levensverzekering geen sprake is en dat vermindering niet onredelijk is. De vereffenaar beroept zich kennelijk op het gezag van gewijsde van deze beschikking (artikel 236 Rv) . Deze beschikking is gegeven op een verzoek van mr. Kroes om hem op voet van artikel 4:203 lid 1 sub b BW en artikel 4:209 lid 5 BW tot vereffenaar te benoemen. Een analoge toepassing van artikel 236 Rv, dat voor vonnissen is geschreven, is mogelijk op beschikkingen, maar uit de aard van de verzoekschriftenprocedure kan anders voortvloeien. Dat is hier het geval, omdat het bij de benoeming van een vereffenaar gaat om rechtsgevolgen waarover partijen niet vrij kunnen beschikken. Alleen daarom al faalt grief 1. Bovendien heeft het hof in onderdeel 5.8 van deze beschikking overwogen het ervoor te houden dat de aanwijzing van [geïntimeerde] als begunstigde een quasilegaat is en dat [geïntimeerde] verplicht is de waarde te vergoeden, voor zover dat niet, alle omstandigheden in aanmerking genomen, onredelijk is. Vervolgens overweegt het hof: “Er zijn in deze zaak vooralsnog geen omstandigheden gebleken die vergoeding naar het oordeel van het hof onredelijk maken.” Dat oordeel (“vooralsnog”) staat niet eraan in de weg in de onderhavige zaak, die de vermindering van het quasilegaat betreft, opnieuw daarover te oordelen aan de hand van alle feiten en omstandigheden die in deze procedure zijn gebleken. Ook daarom faalt grief 1 van de vereffenaar.

De grieven 2 en 3 komen erop neer dat het verzorgingskarakter ontbreekt en dat vergoeding van de waarde niet onredelijk is. Voor de beoordeling van die grieven zijn alle omstandigheden van het geval van belang. Alvorens te oordelen zal het hof hierna eerst (in aanvulling op de vaststaande feiten) de omstandigheden zoals die in deze procedure zijn gebleken vaststellen.

De schuldeisers van de nalatenschap zijn de vereffenaar en de ABN AMRO Bank. Volgens opgave van de vereffenaar ter gelegenheid van de pleidooien bedraagt de vordering van de bank ongeveer € 20.000,- wegens achterstallige hypotheekrente en de vordering van de vereffenaar zelf (afgerond) € 17.000,-, waarbij de vereffenaar opmerkte dat zijn vordering (de vereffeningskosten) door deze procedure nog is opgelopen. De vereffenaar is voornemens zijn vordering ter zake van de vereffeningskosten op de uitdelingslijst als preferent aan te merken. Uit de aangifte voor de erfbelasting blijkt dat de nalatenschap van de erflater op de sterfdatum feitelijk bestond uit een woning en een daarbij horende hypotheekschuld en andere schulden. De waarde van de woning is voor de erfbelasting aangegeven voor € 434.000,-, de hypotheekschuld bedroeg op de sterfdatum € 363.024,- en de overige schulden € 25.204,-. Het aandeel van [geïntimeerde] en [kind 1] in de nalatenschap van de erflater is voor de erfbelasting vastgesteld op € 28.449,- elk. Mr. Kroes is in de nalatenschap van de erflater opgetreden als boedelnotaris. Een kandidaat-notaris van zijn kantoor, mr. Harris, is door de kantonrechter in Utrecht toegevoegd als executeur. Deze toegevoegd executeur heeft op 4 januari 2013 de kantonrechter verzocht om opheffing van de vereffening en daartoe aangevoerd “dat uit de enig resterende baten van de nalatenschap, zijnde de te verwachten executie-verkoopopbrengst van de woning (…) slechts (gedeeltelijk) de preferente schuldeisers (boedelnotaris/hypotheekhouder ABN AMRO) kunnen worden voldaan.” Na de opheffing van de vereffening zijn mr. Kroes en mr. Harris niet langer als boedelnotaris en toegevoegd executeur betrokken geweest bij de afwikkeling van de nalatenschap van de erflater. Doordat de woning op 27 mei 2013 is verkocht en geleverd voor een koopprijs van € 280.000,- is er een restschuld bij de ABN AMRO Bank ontstaan die thans volgens opgave van de vereffenaar ongeveer € 20.000,- bedraagt.

Het hof is van oordeel dat de begunstiging van [geïntimeerde] een verzorgingskarakter heeft. Zelfs als niet zou vaststaan dat de erflater zelf ook de verzorging van [geïntimeerde] na zijn overlijden heeft beoogd door haar als begunstigde aan te wijzen – wat gelet op de strekking van de begunstiging te voorzien in een nabestaandenlijfrente aannemelijk is – dan heeft nog te gelden dat [geïntimeerde] deze lijfrente naar het oordeel van het hof nodig heeft om daarmee te kunnen voorzien in de kosten van verzorging en opvoeding en van studie (waaronder ook de mogelijkheid om na afronding van haar HBO-opleiding fysiotherapie zich verder te bekwamen in dierenfysiotherapie). Dat vloeit voort uit hetgeen hiervoor in rechtsoverweging 5.8 is overwogen. Dat betekent dat grief 2 faalt.

Het hof is verder van oordeel dat het, gelet op alle hiervoor genoemde feiten en omstandigheden van deze zaak, onredelijk is [geïntimeerde] verplicht te houden tot enige vergoeding van de waarde van haar begunstiging. Zoals hiervoor al is overwogen staat het belang van [geïntimeerde] voorop en gaat haar belang voor op de belangen van de vereffenaar en de ABN AMRO Bank als schuldeisers. Het hof neemt daarbij vooral in aanmerking dat [geïntimeerde] de lijfrentetermijnen, voor zover die al zijn betaald, heeft moeten gebruiken voor haar onderhoud en studie en de uitkeringen daarvoor ook in de toekomst zal moeten gebruiken, aangezien zij, nu haar vader is overleden en haar moeder geen financiële middelen heeft, is aangewezen op een studiebeurs voor uitwonende studenten van DUO en op de beperkte inkomsten die zij daarnaast heeft uit een bijbaan in de horeca. Ook heeft zij als gezegd een studieschuld van € 15.000,-. Het hof oordeelt dat dit belang zo zwaar weegt dat het belang van de vereffenaar en de ABN AMRO Bank dat hun vorderingen op de nalatenschap worden voldaan daarvoor moet wijken en dat het onredelijk is [geïntimeerde] te verplichten de waarde van haar begunstiging te vergoeden. Dat betekent dat ook grief 3 faalt.

Alle grieven falen. Het hof zal het bestreden eindvonnis bekrachtigen en de vereffenaar als de in het ongelijk gestelde partij in de kosten van het hoger beroep veroordelen als hierna vermeld.