Parket bij de Hoge Raad 16-03-2018, ECLI:NL:PHR:2018:300

Bij beschikking van 11 september 2017 heeft de burgemeester van Alkmaar ten aanzien van verzoeker tot cassatie (hierna: betrokkene) een last tot inbewaringstelling gegeven als bedoeld in art. 20 lid 1 Wet Bopz.

Bij verzoekschrift met bijlagen, ter griffie ingekomen op 12 september 2017, heeft de officier van justitie aan de rechtbank Noord-Holland verzocht een machtiging te verlenen tot voortzetting van de inbewaringstelling (art. 27 Wet Bopz).

Op 15 september 2017 heeft de rechtbank het verzoek mondeling behandeld en betrokkene, bijgestaan door zijn advocaat, de behandelend psychiater en een arts-assistent gehoord. De officier van justitie was ter zitting niet aanwezig. Ter zitting is namens betrokkene aangevoerd dat de beslissing niet direct door de rechter kan worden genomen “omdat dat sinds 1 september 2017 in verband met het nieuw ingevoerde artikel 30p van het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering (Rv) niet langer mogelijk is zonder dat alle partijen aanwezig zijn”. ¹

Namens betrokkene is – tijdig – beroep in cassatie ingesteld tegen deze beschikking. Namens de officier van justitie is in cassatie een verweerschrift ingediend ².

Ingevolge het bepaalde in art. 29 lid 5 Wet Bopz staat tegen de beschikking op een verzoek tot het verlenen van een machtiging tot voortzetting van de inbewaringstelling geen gewoon rechtsmiddel open.

Een wettelijke bepaling die voor bepaalde rechterlijke beslissingen hoger beroep of beroep in cassatie uitsluit kan, naar vaste rechtspraak van de burgerlijke rechter, worden doorbroken indien bij de hogere rechter wordt geklaagd dat de rechtbank buiten het toepassingsgebied is getreden van de regeling waarop het rechtsmiddelenverbod betrekking heeft dan wel deze bepaling ten onrechte buiten toepassing heeft gelaten dan wel bij de behandeling van de zaak een zo fundamenteel rechtsbeginsel heeft veronachtzaamd dat niet meer kan worden gesproken van een eerlijke en onpartijdige behandeling van de zaak ³. De klacht dat de rechter een rechtsregel (die binnen het toepassingsbereik van het desbetreffende rechtsmiddelenverbod valt) onjuist heeft toegepast, is niet voldoende om een rechtsmiddelenverbod te doorbreken ⁴. Naar wat inmiddels ‘vaste rechtspraak’ mag heten, is een doorbreking van het specifieke rechtsmiddelenverbod in art. 29 lid 5 Wet Bopz ook mogelijk indien het cassatiemiddel klaagt over het niet in acht nemen van een essentiële waarborg voor het grondrecht op vrijheid, in die zin dat niemand van zijn vrijheid mag worden beroofd buiten de gevallen bij of krachtens de wet bepaald ⁵.

Het cassatiemiddel (blz. 2) klaagt met zoveel woorden over het niet in acht nemen van een essentiële waarborg voor het grondrecht op vrijheid, in die zin dat niemand van zijn vrijheid mag worden beroofd buiten de gevallen bij of krachtens de wet bepaald. De rechtsklacht houdt in dat de rechtbank in strijd met art. 30p Rv en met art. 5 lid 1 EVRM heeft gehandeld door terstond mondeling uitspraak te doen hoewel niet alle partijen daarbij aanwezig waren: de officier van justitie ontbrak.

In zijn verweerschrift in cassatie heeft de officier van justitie zich gerefereerd aan het oordeel van de Hoge Raad ten aanzien van de ontvankelijkheid van het cassatieberoep. Art. 5, lid 1, aanhef en onder e, EVRM staat rechtmatige detentie van geesteszieken toe, maar stelt daaraan de voorwaarde dat de vrijheidsbeneming geschiedt overeenkomstig een wettelijk voorgeschreven procedure. In zijn rechtspraak over deze verdragsbepaling toetst het EHRM of de in de nationale wet voorgeschreven procedure is nageleefd en daarnaast aan de hand van een autonome uitleg van art. 5 EVRM. De autonome uitleg van art. 5 EVRM houdt kort gezegd in dat deze verdragsbepaling burgers beschermt tegen willekeurige vrijheidsbeneming ⁶. De toetsing door het EHRM aan het nationale procesrecht gaat betrekkelijk ver: zo is Nederland in het verleden door het EHRM wel veroordeeld wegens schending van art. 5 EVRM in verband met niet-naleving van het voorschrift in het nationale recht dat een griffier aanwezig is resp. van de mondelinge behandeling proces-verbaal wordt opgemaakt ⁷.

Art. 5 lid 4 EVRM verschaft aan iedere persoon aan wie de vrijheid is ontnomen een recht op toegang tot de rechter “opdat deze spoedig beslist over de rechtmatigheid van zijn detentie en zijn invrijheidstelling beveelt, indien de detentie onrechtmatig is”. De regel dat een rechterlijke beslissing houdende machtiging tot vrijheidsbeneming, met redenen wordt omkleed is aan te merken als een essentiële waarborg voor het in art. 5 EVRM bedoelde fundamentele recht. Dit sluit op zich niet uit dat de motivering ter zitting mondeling wordt gegeven. Indien de nationale wetgeving slechts in bepaalde gevallen of onder bepaalde voorwaarden toestaat dat terstond mondeling uitspraak wordt gedaan en de motivering achteraf wordt neergelegd in een van de zitting op te maken proces-verbaal, maakt die regel deel uit van de essentiële waarborgen dat niemand van zijn vrijheid mag worden beroofd buiten de gevallen bij of krachtens de wet bepaald. Tegen deze achtergrond acht ik de klacht dat de rechtbank zich niet aan het voorschrift van art. 30p Rv heeft gehouden voldoende voor een doorbreking van het rechtsmiddelenverbod in art. 29 lid 5 Wet Bopz. Daarmee is de ontvankelijkheidsdrempel genomen, maar nog niet gezegd dat de klacht slaagt. Het vervolg van deze conclusie gaat noodzakelijk uit van de veronderstelling dat betrokkene in zijn cassatieberoep kan worden ontvangen ⁸.

Er bestaat discussie over de toepassing van het nieuwe artikel 30p Rv in spoedeisende zaken, waaronder machtigingsprocedures op grond van de Wet Bopz. Gelet op het grote aantal procedures waarin een dergelijke vraag kan opkomen ⁹, zal ik dit onderwerp iets uitgebreider bespreken dan waartoe het cassatiemiddel strikt genomen noopt.

Vooraf een opmerking van terminologische aard. Het woord ‘uitspraak’ wordt gebruikt als een verzamelbegrip, dat zowel de handeling van het uitspreken omvat als het object daarvan: de rechterlijke beslissing die uitgesproken wordt. Taalkundig ¹⁰ en juridisch moet onderscheid worden gemaakt tussen de beslissing van de rechter over de vordering of het verzoek met de motivering daarvan en, anderzijds, de bekendmaking van die beslissing. De uitspraak van een vonnis geschiedt in het openbaar (art. 121 Grondwet). De uitspraak geschiedt door de voorlezing van het schriftelijke vonnis althans van de daarin neergelegde beslissing of door een andere wijze van openbaarmaking ¹¹. Het tijdstip van de uitspraak – de openbaarmaking – is bepalend voor het tijdstip waarop de rechterlijke beslissing haar werking verkrijgt en mede bepalend voor de aanvang van de termijn voor het instellen van een rechtsmiddel ¹².

Het uitspreken van een vonnis vóórdat de beslissing met volledige motivering op schrift is gesteld, is begonnen in het strafprocesrecht en heeft zich later uitgebreid tot het bestuursprocesrecht en het burgerlijk procesrecht. Deze rechtsontwikkeling wordt hierna geschetst.

In het strafprocesrecht zijn de politierechter en de kantonrechter sinds lang bevoegd om mondeling vonnis te wijzen, dat wil zeggen: uitspraak te doen voordat het vonnis volledig op schrift is gesteld; zie art. 378 Sv voor de politierechter en art. 395 Sv voor de kantonrechter ¹³. In de gevallen genoemd in het tweede lid van beide artikelen wordt het vonnis (alsnog) in het proces-verbaal van de terechtzitting aangetekend op een door de minister van Justitie en Veiligheid te bepalen gestandaardiseerde wijze ¹⁴. Doorgaans wordt dit aanhangsel van het proces-verbaal aangeduid als ‘aantekening mondeling vonnis’. In andere gevallen mag de politierechter of de kantonrechter volstaan met een zogenaamd ‘stempelvonnis’: zie art. 378a Sv voor de politierechter en art. 395a voor de kantonrechter. Overigens zijn de politierechter en de kantonrechter in iedere zaak bevoegd om schriftelijk vonnis te wijzen: zie art. 379 resp. 396 Sv.

Meervoudige strafkamers zijn volgens de wet verplicht om schriftelijk vonnis te wijzen. Het vonnis wordt binnen 48 uur na de uitspraak ondertekend, zo bepaalt art. 365 lid 1 Sv. Dit voorschrift is in de praktijk dikwijls geschonden. Door de krappe termijn voor de uitspraak (veertien dagen na het sluiten van de behandeling ter terechtzitting, zie art. 345 Sv) en door de hoge eisen die de wet aan de inhoud van een strafvonnis stelt, blijkt het dikwijls niet mogelijk een volledig uitgewerkt schriftelijk strafvonnis tijdig gereed te hebben. In de praktijk maken strafrechters daarom gebruik van een ‘kop-staart’-vonnis of, in de wettelijke terminologie, een ‘verkort vonnis’. Hierin zijn de essentiële beslissingen opgenomen, waaronder – bij veroordeling − de bewezenverklaring en de wettelijke kwalificatie van hetgeen bewezen is verklaard en verder de oplegging van een straf of maatregel, maar nog niet de bewijsmiddelen en de aanvullende bewijsoverwegingen. Inmiddels is deze praktijk gelegaliseerd in art. 365a Sv en in het derde lid van art. 345 Sv.

In het bestuursprocesrecht doet de bestuursrechter binnen zes weken na de sluiting van de zitting schriftelijk uitspraak, tenzij mondeling uitspraak wordt gedaan (art. 8:66 Awb). Op grond van art. 8:67 Awb kan de bestuursrechter na de sluiting van het onderzoek ter zitting onmiddellijk mondeling uitspraak doen. De uitspraak kan voor ten hoogste een week worden verdaagd ¹⁵. De aanwezigheid van alle partijen ter terechtzitting is in het bestuursprocesrecht niet bepalend voor de mogelijkheid om terstond mondeling uitspraak te doen. Een mondelinge uitspraak van de bestuursrechter bestaat uit de beslissing (het dictum) en de gronden daarvan. De motivering moet direct bij de beslissing worden gegeven: de wet voorziet niet in de mogelijkheid een reeds gedane uitspraak bij een latere uitspraak nader te motiveren dan wel een reeds uitgesproken beslissing bij een latere uitspraak aan te vullen ¹⁶. Van de mondelinge uitspraak wordt door de griffier proces-verbaal opgemaakt. Dit proces-verbaal wordt door de voorzitter en de griffier ondertekend en in afschrift aan partijen toegezonden (art. 8:79 lid 1 Awb).

De mogelijkheid van een mondelinge uitspraak werd in het bestuursprocesrecht nuttig geacht voor gevallen waarin tijdens de zitting blijkt dat een zaak dermate duidelijk ligt dat het geschil door de rechter (vrijwel) aanstonds na de zitting kan worden beslist of waarin een partij een verklaring aflegt waardoor de afloop van de zaak wel vaststaat ¹⁷. Art. 8:67 Awb is ook van toepassing in hoger beroep (zie art. 8:108 Awb). Indien in een belastingzaak beroep in cassatie wordt ingesteld tegen een mondelinge uitspraak, wordt de (schriftelijke weergave in het proces-verbaal van de) mondelinge uitspraak alsnog vervangen door een gewone schriftelijke uitspraak, tenzij het beroep in cassatie kennelijk niet-ontvankelijk is of de Hoge Raad anders bepaalt (art. 28b AWR). Deze bepaling biedt niet de mogelijkheid om, ten nadele van de belastingplichtige, alsnog een andere motivering onder de beslissing te schuiven dan die, welke was opgenomen in het proces-verbaal ¹⁸.

Het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering kent van oudsher slechts schriftelijke vonnissen. De eisen waaraan een vonnis van de burgerlijke rechter wettelijk moet voldoen, zijn te kennen uit art. 230 Rv. Art. 287 lid 1 Rv bepaalt dat de voorschriften die art. 230, eerste en derde lid, Rv geeft voor vonnissen, van overeenkomstige toepassing zijn op de beschikkingen van de burgerlijke rechter in verzoekschriftprocedures. Dit betekent onder meer dat de beschikking het verloop van het geding beschrijft, alsmede de slotsom van het inleidend verzoekschrift en de standpunten van verschenen belanghebbenden. Verder bevat de beschikking “de gronden van de beslissing, waaronder begrepen de feiten waarop de beslissing berust”. De minimumeisen die aan de motivering van een rechterlijke beslissing worden gesteld zijn te kennen uit HR 4 juni 1993 ¹⁹:

In een verzoekschriftprocedure bij de burgerlijke rechter wordt de beschikking ondertekend door de rechter (bij een meervoudige kamer door de voorzitter) en de griffier, dan wel door de rechter die de beschikking uitspreekt. De griffier verstrekt zo spoedig mogelijk een afschrift aan de verzoeker en aan de in de procedure verschenen belanghebbenden (art. 290 lid 3 Rv). De griffier verstrekt bovendien een afschrift van het proces-verbaal van de zitting aan de verzoeker en de in de procedure verschenen belanghebbenden (art. 290 lid 2 Rv). Een schriftelijke vastlegging van de uitgesproken beslissing is ook nodig voor de tenuitvoerlegging. Bij een rechterlijke machtiging op grond van de Wet Bopz is dit niet anders. Art. 53 en art. 54 Wet Bopz vereisen voor onvrijwillige opname in een psychiatrisch ziekenhuis, respectievelijk voor de voortzetting daarvan, dat een afschrift van de beschikking wordt overgelegd aan de geneesheer-directeur van het psychiatrisch ziekenhuis waarin de betrokkene onvrijwillig wordt opgenomen.

Art. 46 Rv bepaalde van oudsher dat de rechter een preparatoire of interlocutoire uitspraak kan doen. Bij wet van 25 oktober 1989, Stb. 483, is aan dit artikel een tweede lid toegevoegd dat, voor zover hier van belang, luidde:

De memorie van toelichting vermeldt over art. 232 Rv:

De toelichting op art. 2.11.2 [lees thans: art. 230 Rv], waarnaar verwezen werd, hield, voor zover van belang, het volgende in:

De term ‘stempelvonnis’ komt in het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering niet voor. Wel kon, en kan nog steeds, in verstekzaken worden volstaan met een verwijzing naar de dagvaarding die in afschrift aan het vonnis wordt gehecht of waarop het vonnis wordt gesteld (zie art. 76 lid 2 (oud) Rv en thans art. 230 lid 2 Rv ²⁴). Ook bij de behandeling van spoedeisende verzoekschriften die werden afgedaan zonder een belanghebbende te horen kwamen in de praktijk stempelbeschikkingen, althans daarop gelijkende beschikkingen, voor ²⁵.

Eenzelfde werkwijze wordt wel toegepast in verzoekschriftprocedures bij uiterst spoedeisende zaken, bijvoorbeeld die waarin nog dezelfde dag door de kinderrechter een beslissing moet worden gegeven over een uithuisplaatsing of over de verlenging van een maatregel van kinderbescherming op de laatste dag van de geldigheidsduur van de vorige maatregel ²⁸. Ook bij verzoeken om een rechterlijke machtiging op grond van de Wet Bopz waarbij de rechter aan een wettelijke beslistermijn is gebonden en de patiënt thuis of in het ziekenhuis wordt gehoord, komt dit voor ²⁹. In de praktijk wordt wel gesproken van een ‘noodbeschikking’, hoewel ‘tijdnoodbeschikking’ wellicht een meer passende aanduiding zou zijn geweest ³⁰. In al deze gevallen is de datum van de mondelinge uitspraak bepalend voor het in werking treden van de rechtsgevolgen van de beslissing. Zulke gevallen moeten dan ook scherp worden onderscheiden van gevallen waarin een rechter tijdens de zitting op voorhand aan partijen te kennen geeft hoe de op een latere datum door hem of haar te geven beschikking zal gaan luiden ³¹.

De inkt van het – toen nog in druk uitgegeven – Staatsblad 2001, 621, was nauwelijks opgedroogd toen alweer werd gesproken over een nieuwe herziening van het burgerlijk procesrecht. Na de verschijning van het Interimrapport Fundamentele Herbezinning Nederlands burgerlijk procesrecht ³² is een Commissie verbetervoorstellen civiel in het leven geroepen, die in 2004 onder auspiciën van de Raad voor de Rechtspraak rapport heeft uitgebracht. Deze commissie stelde, onder meer, het volgende voor:

Enkele jaren later is in het kader van het project KEI (Kwaliteit en Innovatie) van de Raad voor de Rechtspraak, mede ter voorbereiding van de digitalisering van civiele en bestuursrechtelijke procedures, aan een werkgroep van rechters gevraagd te onderzoeken of een eenvormige toegang tot de civiele rechter en de bestuursrechter mogelijk is. De werkgroep heeft een startnotitie opgesteld met een ruwe schets voor een juridisch kader van een mogelijke Uniforme Verzoekschriftprocedure ³⁴. In deze notitie werd ook gewezen op de mogelijkheid om mondeling uitspraak te doen:

In reactie op het ambtelijk voorontwerp van wet tot wijziging van het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering en de Algemene wet bestuursrecht in verband met vereenvoudiging en digitalisering van het procesrecht ³⁵ heeft de Raad voor de Rechtspraak ten aanzien van de mogelijkheid van een mondelinge uitspraak geadviseerd als volgt ³⁶:

In het daarop volgende wetsvoorstel is blijkbaar gekozen voor laatstgenoemd alternatief. De memorie van toelichting ³⁷ vermeldt hierover:

In de vakliteratuur is het wetsvoorstel besproken ³⁸. Ik citeer een gedeelte ³⁹:

In het vervolg van de parlementaire behandeling is aan het mondelinge vonnis weinig aandacht besteed. Dat valt te verklaren: het KEI-project is omvangrijk en de meeste aandacht ging uit naar de voorgenomen digitalisering van procedures. Wel kwam het mondelinge vonnis aan de orde in de toelichting op een tweede uit het KEI-project voortvloeiend wetsvoorstel, betreffende de procedures in hoger beroep en in cassatie. Het voorgestelde art. 354 lid 2 Rv bepaalt, in afwijking van art. 30p Rv, dat het gerechtshof in hoger beroep mondeling uitspraak kan doen bij een tussenarrest en in kort geding ook bij een eindarrest. Een mondeling eindarrest in een bodemprocedure is echter niet mogelijk. In verzoekschriftprocedures geldt art. 30p Rv in hoger beroep onverkort. De memorie van toelichting vermeldt over de achterliggende redenen ⁴⁰:

Op 1 september 2017 is art. 30p Rv in werking getreden ⁴³. Dit artikel bepaalt:

Het voorgaande kort samengevat: nieuw is de bepaling dat hetgeen de rechter aan het slot van de mondelinge behandeling als zijn of haar beslissing heeft uitgesproken binnen twee weken na sluiting van de zitting schriftelijk moet worden vastgelegd in het proces-verbaal. Er is gekozen voor een harmonisatie met het bestuursprocesrecht. In vergelijking met art. 232 lid 2 (oud) Rv, dat slechts betrekking had op tussenvonnissen, is de mogelijkheid om mondeling vonnis te wijzen uitgebreid tot eindvonnissen. Hetzelfde geldt volgens de KEI-wetgeving in hoger beroep, met dien verstande dat het eindarrest in een vorderingsprocedure in hoger beroep steeds schriftelijk is, behalve in een kort geding. De eis dat alle partijen ter zitting verschenen zijn, is rechtstreeks overgenomen uit art. 232 (oud) Rv. Deze eis is niet afkomstig uit de harmonisatie met het bestuursprocesrecht. Het nut van dit voorschrift heeft de wetgever voornamelijk hierin gezien dat een procespartij niet wordt ‘overvallen’ doordat ter zitting mondeling vonnis wordt gewezen en de termijn van een voor deze procespartij openstaand rechtsmiddel tegen die beslissing begint te lopen zonder dat die procespartij met het vonnis bekend is. Daarnaast hangt dit vereiste kennelijk samen met de wens van de wetgever een rechtstreekse mondelinge communicatie tussen de procespartijen en de rechter, waar mogelijk, te bevorderen met inbegrip van het mondeling motiveren (aan partijen uitleggen) van de genomen beslissing. ⁴⁴

Hoe is de nieuwe regelgeving verwerkt in de procesreglementen? ⁴⁵.

 Art. 5.1.3 van het Landelijk Procesreglement civiele zaken rechtbanken en gerechtshoven KEI ⁴⁶ luidt als volgt:

 Het Landelijk Procesreglement voor civiele dagvaardingszaken bij de rechtbanken ⁴⁷ vermeldt in art. 6.5 lid 1 de keuze tussen een schriftelijk vonnis en een mondelinge uitspraak als bedoeld in art. 30p Rv. Het vijfde lid vervolgt:

 Het Procesreglement verzoekschriftprocedures rechtbank handel/ voorzieningenrechter vermeldt in art. 1.5.2 de keuze tussen een schriftelijke uitspraak en een mondelinge uitspraak ter zitting als bedoeld in art. 30p Rv ⁴⁸. In zaken waarin een mondelinge behandeling heeft plaatsgevonden, wordt in beginsel uitspraak gedaan zes weken te rekenen vanaf de eerstvolgende vaste uitspraakdatum na de zitting. In spoedeisende zaken kan op een kortere termijn uitspraak worden gedaan (art. 1.5.2). Indien mondeling uitspraak is gedaan als bedoeld in art. 30p Rv, wordt binnen twee weken daarna een afschrift van het proces-verbaal verstrekt (art. 1.5.4).

In de rechtspraktijk wordt gediscussieerd over de vraag of de invoering van art. 30p Rv per 1 september 2017 gevolgen heeft voor de bestaande praktijk om in spoedeisende gevallen aan het slot van de zitting mondeling uitspraak te doen, een verkort (‘kop-staart’)-vonnis af te geven ten behoeve van de executie en pas enkele dagen later een afschrift van het volledig gemotiveerde vonnis of de volledig gemotiveerde beschikking te verstrekken ⁴⁹. Daarnaast heeft de discussie betrekking op het vereiste in art. 30p lid 1 Rv, dat alle partijen ter zitting zijn verschenen: in verzoekschriftprocedures over in familiezaken en in Bopz-zaken (wat betreft de afwezigheid van de officier van justitie) gebeurt het dikwijls dat één of meer belanghebbenden niet ter zitting zijn verschenen.

Par. 313 ZPO maakt onderscheid tussen het ‘Urteilsformel’ (het dictum), het ‘Tatbestand’ (samenvatting van de feiten en over en weer ingenomen standpunten) en de ‘Entscheidungsgrunde’ (motivering). Par. 311 ZPO bepaalt over de wijze van uitspreken van het vonnis onder meer:

In deze zaak heeft de rechter ter zitting mondeling uitspraak gedaan. De rechter heeft deze na afloop van de zitting uitgewerkt in een schriftelijke en gemotiveerde beschikking in de gewone vorm, waarvan een afschrift kort daarna naar partijen is verstuurd ⁵¹. De rechtbank heeft in deze beschikking het verweer verworpen dat deze handelwijze in strijd is met art. 30p Rv en daarbij het volgende overwogen:

Evenals eerder de Raad voor de Rechtspraak ⁵², neemt de rechtbank aan dat de invoering van de mogelijkheid om meteen mondeling uitspraak te doen, waarvan de inhoud binnen twee weken wordt vastgelegd in het proces-verbaal van de zitting, onverlet laat dat de rechter in spoedeisende zaken alvast mondeling (verkort) uitspraak kan doen, waarna het vonnis of de beschikking zo spoedig mogelijk wordt uitgewerkt in de gewone vorm.

Gepubliceerde rechtspraak over de toepassing van art. 30p Rv is op dit moment nog schaars ⁵³. Wel kan worden gewezen op een beschikking van de rechtbank Limburg van 8 november 2017 (ECLI:NL:RBLIM:2017:11225). In een zaak over verlenging ondertoezichtstelling van een minderjarige heeft de rechtbank mondeling uitspraak gedaan en deze neergelegd in het proces-verbaal van de zitting hoewel een van de belanghebbenden (de vader), ofschoon behoorlijk opgeroepen, niet ter zitting was verschenen.

Het cassatiemiddel ⁵⁴ klaagt dat dat de rechtbank in strijd met art. 30p Rv en art. 5 lid 1 EVRM heeft gehandeld door ter zitting mondeling uitspraak te doen hoewel niet alle partijen daarbij aanwezig waren: de officier van justitie als verzoeker ontbrak. Subsidiair, voor zover de rechtbank van oordeel is geweest dat de toepassing van art. 30p Rv in Bopz-procedures in strijd is met art. 5 lid 4 EVRM ⁵⁵, klaagt het middel dat de rechtbank heeft verzuimd uitdrukkelijk in haar beschikking op te nemen dat zij rechtstreeks toepassing aan art. 5 lid 4 EVRM heeft gegeven en uit te leggen of zij artikel 30p Rv dan onverbindend heeft geacht.

Deze subsidiaire klacht mist m.i. feitelijke grondslag. Zij veronderstelt dat de rechtbank – zonder dit oordeel nader uit te werken aan de hand van art. 94 Grondwet – art. 30p lid 1 Rv buiten toepassing heeft gelaten omdat de toepassing hiervan onverenigbaar zou zijn met artikel 5 EVRM als voor een ieder verbindende verdragsbepaling. Een zodanig oordeel valt niet in de bestreden beschikking te lezen. Ik beperk me verder tot de primaire rechtsklacht.

Art. 30p Rv is met ingang van 1 september 2017 voor het gehele land in werking getreden, ook voor verzoekschriftprocedures in eerste aanleg. Verzoeken tot het verlenen van een rechterlijke machtiging als bedoeld in de Wet Bopz worden behandeld door de burgerlijke rechter. De bepalingen voor de verzoekschriftprocedure in het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering zijn hierop van toepassing ⁵⁶. Hieruit volgt dat in Bopz-zaken een mondelinge uitspraak op de voet van art. 30p Rv kan worden gedaan mits alle partijen ter zitting zijn verschenen. Partijen in een verzoekschriftprocedure zijn: de verzoeker(s) en de voor de mondelinge behandeling opgeroepen of tijdens de mondelinge behandeling spontaan verschenen belanghebbende(n). De rechtsklacht berust op de gedachte dat de rechtbank art. 30p Rv heeft geschonden door aan het slot van de mondelinge behandeling mondeling uitspraak te doen hoewel de verzoeker – de officier van justitie –niet ter zitting in eerste aanleg was verschenen.

In de systematiek van de Wet Bopz worden verzoeken om een rechterlijke machtiging voor onvrijwillige opneming in een psychiatrisch ziekenhuis ingediend via de officier van justitie. Deze heeft een taak als ‘poortwachter’ bij de eerste toetsing van het verzoek (zie art. 4, in verbinding met art. 6 lid 1 Wet Bopz). De officier van justitie legt het verzoek aan de rechtbank voor in de vorm van een verzoekschrift. Daarnaast is de officier van justitie bevoegd om uit eigen beweging (‘ambtshalve’) bij de rechtbank een verzoekschrift in te dienen tot het verlenen van een rechterlijke machtiging. Na afloop heeft de officier van justitie een taak bij de tenuitvoerlegging ⁵⁷. De officier van justitie is slechts zelden aanwezig bij de mondelinge behandeling van verzoekschriften die door hem of haar zijn ingediend op grond van de Wet Bopz ⁵⁸. In een Werkinstructie Bopz (Handleiding voor de Bopz-medewerkers ⁵⁹) d.d. 7 juli 2017 is opgenomen dat de officier van justitie niet aanwezig is bij de zitting tenzij de rechter, de verzoekende instelling of de officier van justitie zelf dit nodig acht. In die handleiding zijn drie gevalstypen beschreven waarin de officier van justitie in elk geval naar de zitting gaat, te weten:

• de betrokkene zit ten tijde van het Bopz-verzoek in voorlopige hechtenis, deze lijkt te eindigen en de officier van justitie meent (gelet op hetgeen hem uit het strafdossier is gebleken) dat de persoon van de verdachte (die zorg nodig heeft) en de bescherming van de maatschappij met zich meebrengt dat een Bopz-verzoek moet worden ingediend;

• er komen signalen van het Veiligheidshuis en/of uit de sociale omgeving over de betrokkene die bij de officier van justitie aanleiding geven tot zorgen, gezien de kans op gevaar voor de samenleving;

• er is informatie uit eerdere en/of lopende trajecten dat betrokkene niet of onvoldoende meewerkt aan onderzoeken en/of behandelingen.

In 1991 – toen de Krankzinnigenwet nog gold − heeft de Hoge Raad overwogen:

Ook in de nog niet in werking getreden Wet verplichte geestelijke gezondheidszorg ⁶¹ verloopt de aanvraag voor een zorgmachtiging via de officier van justitie. Naar aanleiding van een aanvraag of ambtshalve dient deze bij de rechtbank een verzoek in tot het verlenen van een zorgmachtiging (zie art. 5:2, 5:3, 5:16 en 5:17 Wet verplichte ggz). Artikel 6:1 Wet verplichte ggz bepaalt in lid 4:

In de onderhavige zaak heeft de officier van justitie uitdrukkelijk aan de rechtbank te kennen gegeven niet bij de mondelinge behandeling aanwezig te zullen zijn. Op die grond mocht de rechtbank aannemen dat de officier van justitie geen behoefte had om ter zitting aanwezig te zijn; de huidige Wet Bopz verplicht de officier van justitie daartoe niet.

De vraag dringt zich op, waarom de wetgever het vereiste “indien alle partijen op de mondelinge behandeling zijn verschenen” in art. 30p Rv heeft opgenomen. In het bestuursprocesrecht en ook in het door mij aangehaalde Duitse recht is de omstandigheid dat een van de betrokken partijen niet ter zitting is verschenen geen beletsel om mondeling uitspraak te doen. Uit de hiervoor weergegeven wetsgeschiedenis maak ik op dat de wetgever met dit voorschrift voornamelijk heeft willen voorkomen dat een niet ter zitting aanwezige partij wordt ‘overvallen’ door een einduitspraak van de burgerlijke rechter die terstond op de mondelinge behandeling volgt, met het risico dat de termijn voor het instellen van een eventueel openstaand rechtsmiddel voor deze partij begint te lopen voordat zij bekend is met de inhoud van de rechterlijke beslissing. Daarnaast heeft de wetgever kennelijk willen bevorderen dat de rechter na de mondelinge behandeling van de zaak zijn beslissing persoonlijk en mondeling beter aan de procespartijen kan uitleggen. Het ‘face to face’-contact tussen rechter en partijen zou kunnen bijdragen aan de kwaliteit van de motivering en aan een beter begrip voor de genomen beslissing.

Indien het voorschrift in art. 30p lid 1 Rv dat slechts mondeling uitspraak mag worden gedaan ‘indien alle partijen op de mondelinge behandeling zijn verschenen’ wordt opgevat als een rechtsregel van openbare orde, mag de Bopz-rechter geen mondelinge uitspraak doen in gevallen waarin de officier van justitie niet ter zitting aanwezig is. Bij die uitleg zou het cassatiemiddel slagen. Ik neem evenwel het standpunt in, dat het voorschrift in art. 30p lid 1 Rv uitsluitend strekt ter bescherming van het belang van de partij die niet ter zitting is verschenen. Bij die interpretatie kan de patiënt geen beroep doen op het feit dat de officier van justitie ter zitting ontbrak. Ik zie dit als een toepassing van het relativiteitsbeginsel: het voorschrift zelf maakt weliswaar deel uit van de essentiële waarborgen voor het grondrecht op vrijheid van de betrokken patiënt – hetgeen een strikte en ambtshalve toepassing door de rechter veronderstelt −, maar het voorschrift is door het feit van de afwezigheid van de officier van justitie niet geschonden in het nadeel van de patiënt. Om deze reden ben ik van mening dat de rechtsklacht faalt en dat de thans bestreden beslissing in stand kan blijven.

Ten overvloede merk ik nog het volgende op. In de denkbeeldige situatie waarin de betrokken patiënt niet ter zitting aanwezig is, laat de wet een mondelinge uitspraak op de voet van art. 30p Rv niet toe. Een patiënt aan wie feitelijk (nog) niet de vrijheid is ontnomen kan wegblijven van de zitting. In beginsel behoeft dit geen probleem op te leveren: als een mondelinge uitspraak op de voet van art. 30p Rv wettelijk niet mogelijk is, kan de rechter ‘gewoon’ schriftelijk uitspraak doen op een door de rechter te bepalen datum. Echter, in zeer spoedeisende zaken ontbreekt soms praktisch de mogelijkheid om de uitspraak te verdagen. Dat is juist de reden waarom de rechter in kort geding, de kinderrechter en de Bopz-rechter aan het slot van de zitting mondeling uitspraken doen die pas een aantal dagen later schriftelijk worden vastgelegd in de vorm van een gemotiveerd vonnis of gemotiveerde beschikking. Het in eerste aanleg gevoerde en verworpen verweer komt in wezen hierop neer, dat de invoering van art. 30p Rv een einde heeft gemaakt aan de hiervoor beschreven praktijk.

Tijdens de parlementaire behandeling is gesteld dat indien met toepassing van art. 30p Rv mondeling uitspraak is gedaan, het uitgesloten is, gelet op art. 30q lid 1 Rv, dat de rechter op een later tijdstip alsnog schriftelijk uitspraak doet; zie alinea 3.22 en 3.23 hiervoor ⁶². Die gevolgtrekking lijkt mij juist. Indien op een bepaalde datum mondeling uitspraak is gedaan met toepassing van art. 30p Rv − met het rechtsgevolg dat de beslissing vanaf die datum ten uitvoer kan worden gelegd en de volgende dag de termijn voor het instellen van een rechtsmiddel begint te lopen −, zou ongerijmd zijn dat op een latere datum opnieuw uitspraak wordt gedaan in dezelfde zaak, ditmaal schriftelijk. Er kan maar één uitspraakdatum zijn.

In de onderhavige zaak is sprake van slechts één uitspraak, te weten de op 15 september 2017 mondeling door de rechter bekendgemaakte beslissing tot verlening van de verzochte machtiging. Deze beslissing is na afloop van de zitting schriftelijk vastgelegd in de vorm van een ‘gewone’ gemotiveerde beschikking, waarin als uitspraakdatum is vermeld: 15 september 2017. Daarop ziet deze uitlating in de parlementaire geschiedenis mijns inziens niet. In de parallelzaak 18/00283 is de vraag aan de orde of de burgerlijke rechter sinds 1 september 2017 genoodzaakt is telkens een keuze te maken tussen hetzij een mondelinge uitspraak aan het slot van de mondelinge behandeling met inachtneming van het bepaalde in art. 30p Rv, hetzij een schriftelijke uitspraak die op een door de rechter te bepalen datum bekend wordt gemaakt.