Parket bij de Hoge Raad 23-02-2018, ECLI:NL:PHR:2018:183

In cassatie kan worden uitgegaan van de feiten die het hof heeft vastgesteld in overweging 4.1.2. Deze houden, enigszins verkort weergegeven, het volgende in:

Aan deze vorderingen heeft de executeur kort gezegd ² ten grondslag gelegd dat de man willens en wetens heeft geweigerd medewerking te verlenen aan het inschrijven van de echtscheidingsbeschikking d.d. 22 oktober 2012. De man heeft misbruik van recht gemaakt door, tegen de wil van de vrouw, niet in de echtscheiding te berusten, zulks met geen ander doel dan het toebrengen van schade aan de vrouw en/of het zich verrijken ten koste van de dochter van de vrouw. Voor de man was er geen enkele andere reden om niet in de echtscheiding te berusten: hij had zich gerefereerd ten aanzien van het echtscheidingsverzoek van de vrouw en had een zelfstandig verzoek tot echtscheiding ingediend. Daarbij komt dat de man in de laatste periode van haar leven de vrouw het leven zuur heeft gemaakt en haar en haar dochter heeft mishandeld. Volgens de executeur is naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar dat onder deze omstandigheden aan de man een beroep op het verrekenbeding zou toekomen. In par. 23 van de inleidende dagvaarding heeft de executeur aangevoerd dat het bij de uitleg van de huwelijkse voorwaarden aankomt op de zin die partijen in de omstandigheden van het geval redelijkerwijs aan de bepaling mochten toekennen en hetgeen zij te dien aanzien redelijkerwijs van elkaar mochten verwachten. Met het verrekenbeding bij overlijden hebben partijen bedoeld dat zou moeten worden verrekend in de situatie waarin partijen nog een affectieve relatie hebben, een gemeenschappelijke huishouding voeren en niet van plan zijn om uit elkaar te gaan. Die situatie deed zich hier niet voor: de echtscheiding was al uitgesproken.

De man heeft daartegenover aangevoerd dat het echtscheidingsverzoek hem volkomen heeft verrast, dat hij de gemeenschappelijke woning heeft verlaten om de vrouw zoveel mogelijk rust te gunnen en dat hij de beweegredenen van de vrouw bij het indienen van het echtscheidingsverzoek heeft betwijfeld op de grond dat bij haar sprake was van een gedragswijziging die de man verklaart door de bij haar geconstateerde hersentumoren. De toestand komt feitelijk overeen met het finaal verrekenbeding in art. 7 van de huwelijkse voorwaarden: het huwelijk is ontbonden door het overlijden van de vrouw. De man benadrukt dat zij echtscheiding heeft verzocht toen haar overlijden aanstaande was, enkel om hem buiten de nalatenschap te houden ³ .

De rechtbank heeft een comparitie van partijen gelast, die op 27 februari 2014 is gehouden. Bij die gelegenheid heeft elk van partijen zijn eis op onderdelen gewijzigd. Bij eindvonnis van 16 juli 2014 heeft de rechtbank Zeeland-West-Brabant in conventie voor recht verklaard dat aan de man geen beroep toekomt op het finaal verrekenbeding in de huwelijkse voorwaarden. De rechtbank heeft de vorderingen van de man in reconventie afgewezen. Daartoe heeft de rechtbank samengevat overwogen dat het in de gegeven omstandigheden naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar is dat de man een beroep op het verrekenbeding doet (rov. 3.6 en 3.7 Rb).

De man is van dit vonnis in hoger beroep gekomen bij het gerechtshof ‘s-Hertogenbosch. Zijn eerste grief was gericht tegen rov. 3.6 en 3.7 van het eindvonnis en tegen de daarop gebaseerde beslissingen. De beide andere grieven zijn in cassatie niet van belang.

Het gerechtshof heeft bij tussenarrest van 25 oktober 2016 (ECLI:NL:GHSHE:2016:4755) de eerste grief uitdrukkelijk verworpen en de behandeling van de overige grieven aangehouden.

Het hof is niet toegekomen aan een beoordeling van eerstgenoemd standpunt, hetgeen blijkt uit rov. 4.9.3. Het eventuele slagen van dit gedeelte van de grief zou leiden tot een wijziging van het dictum in het nadeel van de executeur. In dat geval dient het hof op grond van de devolutieve werking van het hoger beroep alsnog de in eerste aanleg verworpen of niet behandelde grondslagen van de vordering te bespreken. Daarom heeft het hof eerst het onder (ii) bedoelde gedeelte van de eerste grief behandeld.

Na een uiteenzetting van de wederzijdse standpunten en de nadere toelichting van partijen bij gelegenheid van de pleidooien (rov. 4.9.7), heeft het hof overwogen dat het standpunt van de man voorbijgaat aan de Haviltex-maatstaf. Het hof vervolgt in rov. 4.9.8:

Vervolgens zag het hof zich gesteld voor de vraag of inderdaad nog sprake is van het bestaan van solidariteit of een affectieve relatie. Die vraag heeft het hof – na bespreking van een elftal met gedachtestreepjes aangegeven omstandigheden – ontkennend beantwoord. Vervolgens heeft het hof de gevolgtrekking gemaakt dat de man geen recht heeft op finale verrekening als bedoeld in art. 7 van de akte van huwelijkse voorwaarden.

Op 8 november 2016 heeft het hof verlof verleend tot tussentijds cassatieberoep tegen het arrest van 25 oktober 2016. De man heeft – tijdig – beroep in cassatie ingesteld tegen dat tussenarrest. De executeur heeft in cassatie verweer gevoerd.

De middelonderdelen 1 en 2 lenen zich voor een gezamenlijke behandeling. De devolutieve werking van een hoger beroep houdt in dat de appelrechter die een grief gegrond bevindt, opnieuw een beslissing moet nemen over het aan de eerste rechter voorgelegde geschil: wat de appellant betreft binnen de door zijn grieven getrokken grenzen van dat geschil en verder voor zover een stelling of verweer niet is prijsgegeven in de loop van het geding ⁵.

Zoals hiervoor uiteengezet heeft de man in eerste aanleg (in reconventie) twee vorderingen ingesteld, beide gegrond op het finaal verrekenbeding in de akte van huwelijkse voorwaarden. De executeur heeft in eerste aanleg (in conventie) vorderingen ingesteld die ertoe strekken dat aan dit verrekenbeding geen rechtsgevolg wordt verbonden. De vorderingen van de executeur berustten op twee grondslagen: enerzijds een bepaalde uitleg van het verrekenbeding, anderzijds de stelling dat naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar is dat de man een beroep op het verrekenbeding zou kunnen doen (art. 6:248 BW) . De rechtbank heeft deze tweede stelling van de executeur gevolgd. Daartegen was de eerste grief van de man gericht. Het hof heeft de juistheid van deze tweede stelling van de executeur in het midden gelaten en de (eerste) stelling van de executeur omtrent de uitleg van het verrekenbeding gevolgd. Vervolgens heeft het hof geconstateerd dat grief 1 van de man niet tot een andere beslissing leidt dan die, welke de rechtbank had genomen.

Om proceseconomische redenen kan een appelrechter de behandeling van een ander verweer onderscheidenlijk een andere grondslag van de vordering naar voren halen en voorbij gaan aan het verweer of de grondslag waarop de aangevoerde grief betrekking heeft ⁶. Dat is wat hier is gebeurd. De uitleg die het hof aan grief 1 heeft gegeven (en waarin het hof, zoals gezegd, twee onderdelen heeft ontwaard) is niet onbegrijpelijk in het licht van de wijze waarop de man zijn grief had geformuleerd. Ik werk dit laatste hieronder nader uit.

Het hof heeft (in rov. 4.9.3) gesignaleerd dat de executeur aan zijn vorderingen niet alleen de beperkende werking van de redelijkheid en billijkheid ten grondslag heeft gelegd, maar óók dat een juiste uitleg van het verrekenbeding meebrengt dat de man geen recht heeft op finale verrekening: een grondslag die de rechtbank volgens het hof heeft verworpen, althans niet heeft behandeld, en die in de loop van het geding niet door de executeur is prijsgegeven. Volgens het hof noopte het tweede deel van grief 1 tot beantwoording van de vraag of de vordering van de executeur op deze grondslag toewijsbaar is. Een blik op hetgeen de executeur aan zijn vorderingen in conventie ten grondslag had gelegd, leert dat de executeur inderdaad zijn vorderingen mede heeft gebaseerd op een bepaalde uitleg van het beding die meebrengt dat, bij aanvaarding van die uitleg, de man geen recht heeft op de door hem verlangde nakoming van het verrekenbeding. Hierop voortbouwend, heeft het hof de vordering van de executeur op deze grondslag gegrond geacht en om die reden onderdeel (i) van grief 1 onbesproken gelaten en kunnen laten. Deze werkwijze is niet onbegrijpelijk en geeft evenmin blijk van een onjuiste rechtsopvatting ten aanzien van de devolutieve werking van het appel. De middelonderdelen 1 en 2 stuiten op het voorgaande af.

Onderdeel 3 keert zich tegen de uitleg welke het hof aan het verrekenbeding heeft gegeven. Subonderdeel 3.1 klaagt over een onjuiste rechtsopvatting althans een onbegrijpelijk oordeel omdat het hof zou hebben nagelaten de volgende, in cassatie vaststaande feiten kenbaar in zijn oordeelsvorming te betrekken:

(a) de vrouw was bereid de woning met de volledige hypotheekschuld op zich te nemen;

(b) de verkoop van de woning leidt tot een restschuld van meer dan € 300.000,-, waarvoor de man naast de enige erfgenaam voor 100% aansprakelijk is en voor 50% draagplichtig is;

(c) de taalkundige betekenis van de gebruikte bewoordingen van de huwelijkse voorwaarden weegt zwaarder omdat de enige erfgename partij is geworden, terwijl zij niet betrokken was bij de totstandkoming van de huwelijkse voorwaarden.

Stelling (a) is bij het hof door de executeur aangevoerd ter onderbouwing van zijn standpunt dat de vrouw de echtscheiding wel degelijk wilde bespoedigen en bereid was daartoe met de man te overleggen ⁷. Stelling (ii) betreft één van de geschilpunten ten aanzien waarvan volgens de man partijen een vaststellingsovereenkomst hebben gesloten ⁸. Ik zie niet in hoe deze aangevoerde stellingen de begrijpelijkheid van de door het subonderdeel bestreden uitleg van het verrekenbeding in de huwelijkse voorwaarden kunnen aantasten.

Voor wat betreft het onder (c) genoemde argument, verwijst het middelonderdeel niet naar een plaats in de gedingstukken waar de desbetreffende stelling zou zijn aangevoerd. Voorts wordt in het middelonderdeel niet aangeduid waarom het oordeel van het hof in het licht van deze stelling onbegrijpelijk zou zijn: in zoverre voldoet het middelonderdeel niet aan de daaraan te stellen eisen. De verwijzing naar de ‘taalkundige betekenis’ doelt wellicht op de discussie in de vakliteratuur over gevallen waarin een ‘geobjectiveerde’ Haviltex-maatstaf van toepassing zou zijn ⁹. Zoals in het verweerschrift in cassatie is aangevoerd, miskent de klacht dat het hier niet gaat om bescherming van het vertrouwen van een derde die is afgegaan op de tekst van de huwelijkse voorwaarden, maar om de onderlinge rechtsverhouding tussen de man en anderzijds de vrouw of haar rechtsopvolger(s) onder algemene titel. Weliswaar kan de dochter van de vrouw als enig erfgename (zij het met beneficiaire aanvaarding) feitelijk belang hebben bij de uitkomst van het geding, maar dat maakt haar nog geen ‘partij’ bij de overeenkomst.

Subonderdeel 3.2 klaagt dat in rov. 4.9.8 blijk geeft van een onjuiste rechtsopvatting door niet te onderzoeken wat de notaris destijds tot voorlichting aan de man en de vrouw aan hen heeft medegedeeld over inhoud en strekking van deze huwelijkse voorwaarden.

Deze klacht berust op de veronderstelling dat een andere uitleg evenzeer mogelijk zou zijn geweest op grond van feiten of omstandigheden die het hof boven water had kunnen krijgen. Naar vaste rechtspraak is een dergelijke klacht op zichzelf niet voldoende om de begrijpelijkheid van de door het hof gekozen uitleg aan te tasten ¹⁰. Voor een verder gaande toetsing van deze toepassing van de Haviltex-maatstaf is hier geen ruimte, omdat dergelijke oordelen aan de feitenrechter zijn voorbehouden en in cassatie daarom slechts zeer beperkt toetsbaar zijn ¹¹. Dat bij de toepassing van deze maatstaf mede gewicht toekomt aan hetgeen de notaris in het kader van zijn voorlichting aan partijen heeft medegedeeld over de inhoud en de strekking van de huwelijkse voorwaarden ¹², betekent niet dat de feitenrechter verplicht is dergelijke omstandigheden aan zijn oordeel ten grondslag te leggen, laat staan dat de feitenrechter verplicht zou zijn (ambtshalve) naar die omstandigheden op zoek te gaan. Bovendien heeft het hof de hier bestreden uitleg van het beding gegrond op een elftal in rov. 4.9.8 genoemde en in onderlinge samenhang beschouwde omstandigheden. Hetgeen de man in dit subonderdeel aanvoert, laat deze grondslag van de beslissing onverlet.

Aangezien de subonderdelen 3.1 en 3.2 evenmin tot cassatie leiden, ligt het cassatieberoep voor verwerping gereed.