Parket bij de Hoge Raad 21-11-2017, ECLI:NL:PHR:2017:1300

In geschil is of de vermindering van belanghebbendes algemene heffingskorting ex art. 8.9(2)(laatste volzin) Wet IB 2001 in strijd is met art. 1 Eerste Protocol EVRM ¹ (recht op ongestoord genot van het eigendom), art. 4 EVRM (verbod op dwangarbeid) en art. 8 EVRM (respect voor de persoonlijke levenssfeer), de laatste twee bepalingen gelezen in samenhang met art. 14 EVRM en art. 26 IVBPR. ² De belanghebbende meent dat het feit dat zij geen inkomen heeft niet in de weg zou moeten staan aan verzilvering van de gehele algemene heffingskorting ad € 2.001, nu haar man wel fiscaal inkomen heeft waartegen deze heffingskorting zou kunnen worden afgezet. Het beperken van die verzilvering komt volgens haar in strijd met het EVRM omdat een gezin met twee kostwinners wel - als de te betalen belasting hoog genoeg is - twee keer de volle heffingskorting kan verzilveren. De beperking van de heffingskorting leidt ertoe dat de inkomstenbelastingheffing niet leefvormneutraal is, zodat zij en haar echtgenoot niet zonder financieel nadeel kunnen kiezen om als eenverdienersgezin door het leven te gaan. De belanghebbende wil dat ofwel de volle heffingskorting ad € 2.001 aan haar wordt uitgekeerd, ofwel bij haar man twee maal de volle heffingskorting in aftrek kan worden gebracht op diens belastingbedrag.

De Rechtbank Zeeland-West Brabant ³

De Rechtbank heeft dit betoog ongegrond verklaard. Niet in geschil is dat de wet juist is toegepast en van strijd met Europese regelgeving is volgens de Rechtbank geen sprake. De verlaging en vervolgens afschaffing van de verhoging van de algemene heffingskorting is niet evident van redelijke grond ontbloot en de Rechtbank acht evenmin het eigendomsgrondrecht geschonden:

“4.9. Uit de parlementaire geschiedenis van artikel 8.9 van de Wet IB 2001 blijkt dat de verlaging en afschaffing van de verhoging van de algemene heffingskorting als doel heeft de niet of minstverdienende partner te stimuleren om (meer) te gaan werken (Kamerstukken II 2007/08, 31 205, nr. 3, p. 24 (MvT)). Door de wetgever is erkend dat het Nederlandse belastingstelsel een individuele invulling van het draagkrachtbeginsel bij de heffing van inkomstenbelasting kent. Hierdoor is het mogelijk dat een gezin waarbij beide partners werken minder belasting betaalt dan een kostwinnersgezin met hetzelfde gezinsinkomen. De afbouw van de overdraagbaarheid van de algemene heffingskorting is niet in strijd met het draagkrachtbeginsel. De Staatsecretaris is van mening dat de beperking van de uitbetaling van de verhoging van de algemene heffingskorting aan de minstverdienende partner meer past in de individuele invulling van het draagkrachtbeginsel bij de heffing van inkomstenbelasting. Er is geen sprake van arbeidsdwang (Brief Staatssecretaris van Financiën van 2 november 2009, nr. AFP2009/669, V-N 2009/56.9). Verder is door de Staatssecretaris van Financiën op vragen geantwoord dat door toerekening van box 3- inkomen de mogelijkheid bestaat alsnog tot verzilvering te komen van de algemene heffingskorting zonder dat betaalde arbeid wordt aanvaard (Brief Staatssecretaris van Financiën van 29 september 2009, nr. AFP2009/409, V-N 2009/48.11).

Het Hof Den Bosch ⁶

In hoger beroep heeft de belanghebbende haar betoog herhaald en daaraan onder meer toegevoegd een beroep op art. 1 van het EU Handvest van de grondrechten, luidende:

“De menselijke waardigheid is onschendbaar. Zij moet worden geëerbiedigd en beschermd.”

De litigieuze afbouw van de algemene heffingskorting heeft tot doel het verhogen van de (betaalde) arbeidsparticipatie (in Nederland) door een financiële prikkel om betaalde arbeid te verrichten. De belanghebbende meent dat zij aldus wordt ingezet als een instrument om andermans sociaal-economische doel te bereiken. Zij acht het een aantasting van de menselijke (gelijk)waardigheid dat zij aldus door de Staat “geinstrumentaliseerd” wordt om de (betaalde) arbeidsparticipatie te verhogen.

Westerman (commentaar in NTFR 2017/1168) achtte belanghebbendes beroep op het eigendomsgrondrecht bij voorbaat kansloos wegens ontbreken van enige onderbouwing van het bestaan van een buitensporige last bij haar:

“In zowel de Eerste als de Tweede Kamer is meerdere malen discussie geweest over inkomensverschillen tussen een eenverdienersgezin en een tweeverdienersgezin. De SGP vergeleek in 2015 een eenverdienersgezin met een inkomen van € 40.000 met een tweeverdienersgezin waarvan ieder van de partners € 20.000 verdient. Uit het voorbeeld bleek dat het eenverdienersgezin € 10.171 belasting verschuldigd was, terwijl dit bij een tweeverdienersgezin € 1.997 was. Staatssecretaris Wiebes noemde dit in zijn reactie een extreem voorbeeld, maar betwistte de berekening niet. Alhoewel ik begrijp dat belastingplichtigen het onrechtvaardig vinden dat hun gezinsinkomen aldus (buitensporig) veel zwaarder wordt belast dan een identiek inkomen van het buurgezin met twee kostwinners, is zo’n vergelijking onvoldoende. Die toets wordt namelijk op individueel niveau aangelegd en is niet afhankelijk van de vraag hoeveel belasting anderen betalen. Omdat belanghebbende geen onderbouwing gaf van de buitensporige last in haar individuele situatie, leek haar procedure mij bij voorbaat kansloos.”

Gubbels (commentaar in NLF 2017/0948) is ingegaan op de maatschappelijke discussie over het verschil in belastingdruk tussen één- en tweeverdienersgezinnen:

“(…) Door het geleidelijk afschaffen van de overdraagbare heffingskorting betalen tweeverdieners minder belasting over hun gezamenlijke inkomens dan de alleenverdiener. Vanuit de draagkrachtgedachte acht Teunissen ⁷ dit niet gerechtvaardigd. Hij meent bovendien dat de wetgever geen fiscale voor- of nadelen mag verbinden aan de taakverdeling binnen een samenlevingsverband:

‘Men moet zich hoeden voor een overheid die mensen wil bevrijden omdat zij meent te weten hoe hun leven zou moeten worden ingericht om werkelijk “vrij en gelijk” te zijn. Zo’n “bevrijding” leidt in de praktijk bijna altijd tot schending van het gebod van gelijke behandeling en van mensenrechten, zoals de vrijheid van inrichting van het gezinsleven.’

Verschil belastingdruk eenverdieners en tweeverdieners

Sinds de publicatie van het artikel van Teunissen is het verschil tussen alleenverdieners en tweeverdieners alleen maar toegenomen. Caminada en Stevens wijzen erop dat het drukverschil bij een gezinsinkomen van € 40.000 in 2008 6% was en in 2016 is opgelopen tot 14%. Anders geformuleerd, bedroeg de lastendruk van een alleenverdienersgezin in 2008 132% wat in 2016 is opgelopen tot 240%(!). ⁸

Een leefvormneutraal stelsel kan echter niet voor de rechter worden afgedwongen, zoals ook de onderhavige Hofuitspraak laat zien. Hoewel men het met de keuze niet eens kan zijn, heeft de wetgever een duidelijke en gemotiveerde keuze gemaakt. Sinds de jaren zeventig van de vorige eeuw is de doelstelling van de wetgever om de inkomstenbelasting te individualiseren teneinde de arbeidsparticipatie van de vrouw te bevorderen. Het Hof merkt dan ook terecht op dat de rechter niet kan treden in de politieke afwegingen en keuzes van de wetgever.

Geen taak van de rechter, maar van de wetgever

Als men hoopt op een wijziging in dit (individuele) beleid, dan zouden de speren op de wetgever gericht moeten zijn. Van de wetgever lijkt echter ook weinig te verwachten. In 2015 is een motie aangenomen waarin de regering wordt verzocht de inkomensverschillen tussen eenverdieners en tweeverdieners te verkleinen. Op 27 maart 2017 hebben de minister van Financiën en de staatssecretaris van Volksgezondheid, Welzijn en Sport een brief aan de Eerste Kamer gestuurd waarin invulling wordt gegeven aan deze motie. In deze brief wordt erop gewezen dat de afbouw van de uitbetaling van de heffingskorting aan de minstverdienende partner, de belangrijkste oorzaak is voor het verschil in belastingdruk. Daarbij wordt opgemerkt:

‘Dit is staand beleid met als doel het bevorderen van de emancipatie en economische onafhankelijkheid van de minstverdienende partner in een huishouden’.

Vervolgens wordt aangegeven dat een tegemoetkoming zal worden geboden aan de eenverdienerhuishoudens waarbij een van de partners chronisch ziek is en daardoor niet kan werken. Deze tegemoetkoming heeft betrekking op 10.000 tot 20.000 huishoudens op een totaal van 370.000 eenverdienerhuishoudens. Toch meent de wetgever dat met deze tegemoetkoming invulling is gegeven aan de motie Schalk c.s. Het werkelijk verkleinen van het verschil tussen eenverdieners en tweeverdieners lijkt, ook rekening houdend met de verkiezingsuitslag, voorlopig niet in het verschiet te liggen.”

De belanghebbende heeft geen als zodanig herkenbare middelen geformuleerd. Wel heeft zij uitvoerig betoogd dat zij recht heeft op uitbetaling van de maximale algemene heffingskorting ad € 2.001 dan wel dat haar echtgenoot recht heeft op verrekening van dat deel van de maximale algemene heffingskorting dat niet aan haar wordt uitbetaald. Uit dit betoog leid ik de volgende klachten af:

(i) schending van art. 8 EVRM, nu het Hof ten onrechte een rechtvaardiging voor inbreuk op de privésfeer aanwezig heeft geacht en onvoldoende heeft gemotiveerd waarom die bepaling niet geschonden is;

(ii) schending van het beginsel van levensvormneutraliteit. Het is niet aan de Staat - als deze een rechtsstaat is - om te bepalen hoe mensen hun leven het beste inrichten en dus ook niet om aan hun levenskeuzen fiscale voor- of nadelen te verbinden;

(iii) schending van art. 1 Protocol I EVRM, nu het Hof ten onrechte heeft geoordeeld dat belanghebbende geen inkomen heeft;

(iv) schending van art. 4(2) EVRM, nu het Hof ten onrechte heeft geoordeeld dat het in art. 4(2) EVRM neergelegde verbod op dwangarbeid niet is geschonden, althans het Hof zijn oordeel onvoldoende heeft gemotiveerd.

Het draagkrachtbeginsel is in de Duitse EStG geconcretiseerd in een vast jaarlijks Grundfreibetrag waarvoor een belastingtarief ad 0% geldt (par. 32a(I)(1) EStG). Deze de facto uitzondering van belastingheffing ad - in 2017 - maximaal € 8.820, strekt tot het zeker stellen van een Existenzminimum voordat belasting wordt geheven. Anders dan de heffingskortingen in hoofdstuk 8 van de Wet IB 2001, is het Existenzminimum te kenschetsen als een belastingvrije som, die voor alle belastingplichtigen geldt, ongeacht de hoogte van het inkomen. ¹⁶ Dit strookt met art. 1(I) van de Duitse Grundgesetz (GG), dat bepaalt:

“1. Die Würde des Menschen ist unantastbar.“

De vrijstelling van een Existenzminimum vindt ook grondslag in de artt. 20(I) en 28(I)(1) GG, die bepalen dat Duitsland een democratische en sociale Bondsstaat is. ¹⁷ Volgens het BVerfG kan voor het als bestaansminimum aan te merken belastingvrije bedrag aansluiting worden gezocht bij de daarop afgestemde bedragen in de sociale wetgeving: ¹⁸

“2. Ausgangspunkt der verfassungsrechtlichen Beurteilung ist der Grundsatz, daß der Staat dem Steuerpflichtigen sein Einkommen insoweit steuerfrei belassen muß, als es zur Schaffung der Mindestvoraussetzungen für ein menschenwürdiges Dasein benötigt wird. Dieses verfassungsrechtliche Gebot folgt aus Art. 1 Abs. 1 GG in Verbindung mit dem Sozialstaatsgrundsatz des Art. 20 Abs. 1 GG. Ebenso wie der Staat nach diesen Verfassungsnormen verpflichtet ist, dem mittellosen Bürger diese Mindestvoraussetzungen erforderlichenfalls durch Sozialleistungen zu sichern (vgl. BVerfGE 40, 121 [133]), darf er dem Bürger das selbst erzielte Einkommen bis zu diesem, Betrag - der im, folgenden als Existenzminimum bezeichnet wird - nicht entziehen.

Aus den genannten Verfassungsnormen, zusätzlich aber auch aus Art. 6 Abs. 1 GG, folgt ferner, daß bei der Besteuerung einer Familie das Existenzminimum sämtlicher Familienmitglieder steuerfrei bleiben muß. Das gilt unabhängig davon, wie die Besteuerung im einzelnen ausgestaltet ist und welche Familienmitglieder dabei als Steuerpflichtige herangezogen werden. Auch wenn, wie es in aller Regel bei Eltern mit noch nicht selbst verdienenden Kindern der Fall ist, nur einzelne Familienmitglieder ein Einkommen erzielen BVerfGE 82, 60 (85)BVerfGE 82, 60 (86)und diese aufgrund gesetzlicher Verpflichtung für den Unterhalt der weiteren Familienmitglieder aufkommen, muß das Existenzminimum für die gesamte Familie steuerfrei bleiben. Denn auch in diesem Fall müßte der Staat, wenn er dem Steuerpflichtigen die Mittel für die Unterstützung der unterhaltsbedürftigen Familienmitglieder entzöge, diese in entsprechender Höhe aufgrund seiner verfassungsrechtlichen Verpflichtung aus dem Sozialstaatsgebot selbst unterstützen. Überläßt er dagegen in verfassungsmäßiger Weise die Unterstützung dem Bürger, wäre es inkonsequent, diesem die dafür benötigten Mittel im Wege der Besteuerung ganz oder teilweise mit der Folge zu entziehen, daß der Staat die Unterstützung des Bedürftigen selbst übernehmen müßte.

3. Die Steuerfreiheit des Familienexistenzminimums wirkt sich auch auf die Besteuerung eines Einkommens aus, das dieses Existenzminimum übersteigt. Das Existenzminimum muß dem Steuerpflichtigen nicht nur nach Abzug der Steuern erhalten bleiben. Der Gesetzgeber darf auch nur das darüber hinausgehende Einkommen der Besteuerung unterwerfen, weil andernfalls Familien mit unterhaltsbedürftigen Kindern gegenüber den sonstigen Familien, gegenüber kinderlosen Ehepaaren und gegenüber kinderlosen Alleinstehenden benachteiligt werden würden.“

Dit oordeel komt neer op een op het gelijkheidsbeginsel gebaseerde koppeling van een minimale belastingvrije som aan het grondrecht op een menswaardig bestaan en de daarmee nauw samenhangende grondwettelijke verplichting om sociale wetgeving in te stellen die een bestaansminimum garandeert dat een menswaardige bestaan mogelijk maakt. Het sociale verzekeringsstelsel strekt ertoe om een burger zonder middelen door sociale uitkeringen te voorzien van voldoende middelen, opdat die burger vervolgens zelf in zijn bestaansminimum kan voorzien. Daarom mag de Duitse Staat geen belasting heffen van een burger die wél op eigen kracht inkomen verwerft zolang dat inkomen niet het bedrag overschrijdt dat de Staat als sociale uitkering voor een bestaansminimum moet garanderen. Een vergelijkbare redenering past het BVerfG toe op gezinnen waarin niet alle gezinsleden inkomen genereren: in dergelijke gezinnen moet een bestaansminimum voor het hele gezin worden gewaarborgd en moeten dus evenveel belastingvrije sommen gelden als er personen zijn die, als zij geen inkomen zouden hebben, een sociale uitkering voor een bestaansminimum zouden moeten krijgen. ¹⁹ Het zou inconsistent zijn om enerzijds personen of gezinnen zonder inkomen een uitkering te garanderen en anderzijds personen of gezinnen die geen uitkering nodig hebben omdat zij zelf in hun levensonderhoud voorzien, door belastingheffing meer af te nemen dan het bedrag van die uitkering waarop zij aanspraak zouden hebben gehad als zij niet op eigen kracht een inkomen hadden verdiend.

In Nederland werd tot 1973 het inkomen van de vrouw voor fiscale doeleinden nog volledig toegerekend aan de man. ²⁶ Het gehele gezinsinkomen werd aldus bij de man belast en daarmee naar gezinsdraagkracht. Na 1973 is op diverse manieren gepoogd rekening te houden met maatschappelijke en culturele ontwikkelingen leidende tot individualisering, maar tegelijk ook met gezinsdraagkracht. Stevens ²⁷ beschrijft die pogingen aan de hand van een tocht langs onder meer wetswijzigingen in 1973 (zelfstandige belastingheffing van de gehuwde vrouw voor sommige inkomensbestanddelen), 1984 (zelfstandige inkomensvaststelling bij de vrouw, toerekening aan haar van niet-persoonsgebonden inkomensbestanddelen en invoering van een (bijna)alleenverdienerstoeslag) en 1990 (invoering van een overdraagbare individuele basisaftrek per partner). Bij de invoering van de Wet IB 2001 is gebroken met het tot dan toe gevolgde systeem van een belastingvrije voeten (inkomensaftrekken). ²⁸ Die voeten werd vervangen door inkomensonafhankelijke heffingskortingen (belastingaftrekken). ²⁹ Stevens beschrijft hoe daarbij de overdraagbaarheid van de individuele basisaftrek tussen (gehuwde) partners steeds een complicerende factor was: ³⁰

“Het impliceerde immers een maatschappelijk gevoelige beleidskeuze. Dat is logisch, aangezien deze verbonden is met de principiële keuze tussen een individuele belasting en een gezinsbelasting. Voorstanders van de individuele draagkracht zagen in de overdraagbaarheid een bevoorrechting van de alleenverdieners met een hoog inkomen en wilden deze zo snel mogelijk afschaffen. Deze overdrachtsmogelijkheid werd in de discussie veelal op nogal denigrerende wijze aangeduid als een ‘aanrechtsubsidie’. Door aanhangers van een gezinsdraagkracht werd deze overdrachtsmogelijkheid evenwel ervaren als een logisch uit het stelsel van gezinsdraagkracht voortvloeiende consequentie, waaraan niet getornd mocht worden.

(…) Uiteindelijk werd bij de invoering van de Wet IB 2001 gekozen voor een heffingskortingssystematiek met overdrachtsmogelijkheid naar de inkomensafhankelijke partner.”

Het algemene deel van de memorie van toelichting bij de Wet IB 2001 verklaart dat is gekozen voor ³¹

“het omzetten van de belastingvrije som in een heffingskorting waardoor partners van hoofdkostwinners worden gestimuleerd om (meer) te gaan werken”.

Het streven naar emancipatie en economische zelfstandigheid blijkt ook uit de volgende passage in die toelichting: ³²

“Bevordering van emancipatie en economische zelfstandigheid vormt een van de doelstellingen van de belastingherziening. Met de afschaffing van de mogelijkheid tot overdracht van de basisaftrek, de invoering van een individueel uit te betalen heffingskorting, de verlaging van de marginale tarieven, de mogelijkheid voor volledige individualisering op het gebied van de toerekening van inkomensbestanddelen en het voorstel om het aangrijpingspunt van de arbeidskorting - in aanvulling op het regeerakkoord - nader te bepalen op 50% WML wordt een belangrijke bijdrage geleverd aan het beleid inzake de bevordering van emancipatie en economische zelfstandigheid.”

Uit de MvT blijkt ook de visie van de wetgever op (het belang van) zowel individualisering als ‘draagkrachtbepalende factoren zoals het hebben van een partner zonder inkomen’: ³³

“Een van de maatschappelijke ontwikkelingen sinds de inwerkingtreding van de Wet op de inkomstenbelasting 1964 is een ontwikkeling naar een grotere mate van verzelfstandiging. Dit heeft zijn weerslag gevonden in de ontwikkeling van de inkomstenbelasting. (…) Met de Wet inkomstenbelasting 2001 wordt een stap gezet op de weg naar verdere individualisering van het belastingstelsel, waarbij draagkrachtbepalende factoren zoals het hebben van een partner zonder inkomen, niet worden veronachtzaamd. Individualiseren op het terrein van de inkomens-toerekening betekent dat inkomsten worden belast bij de partner die genieter is van de inkomsten. Aftrekbare uitgaven komen in aanmerking bij de partner op wie de uitgaven drukken. Bij de vormgeving van de individualiseringsgedachte in dit wetsvoorstel is voor een praktische benadering gekozen. Voor de nog niet geïndividualiseerde inkomensbestanddelen is het uitgangspunt dat belastingplichtigen die dit wensen de mogelijkheid krijgen om hun eigen inkomsten en aftrekposten aan te geven, zonder op basis van een wettelijke toerekeningsregel gedwongen te zijn om bepaalde bestanddelen van het inkomen over te brengen naar de aangifte van de meestverdiener. Daarnaast is het echter wenselijk dat belastingplichtigen ook de mogelijkheid hebben om alle gemeenschappelijke inkomsten en aftrekposten op de aangifte van een van beide aan te geven. Hiermee kan bijvoorbeeld worden bereikt dat de andere partner niet in de heffing van inkomstenbelasting wordt betrokken. Aan belastingplichtigen wordt derhalve de keuze gelaten bij wie de gemeenschappelijke inkomsten en aftrekposten voor welk deel worden aangegeven. (…) Deze keuzevrijheid leidt ertoe dat geen problemen ontstaan ten aanzien van de toerekening van de gemeenschappelijke inkomsten en aftrekposten: iedere gewenste verdeling is mogelijk, mits beide partners gezamenlijk het totaal van de gemeenschappelijke inkomsten en aftrekposten aangeven. (…)

Het maakt door de vaste tarieven voor inkomen uit aanmerkelijk belang en uit sparen en beleggen niet langer uit of deze inkomsten bij de ene of de andere partner in aanmerking worden genomen. De aftrekposten kunnen desgewenst in aanmerking worden genomen bij de partner met het hoogste marginale tarief. Dit is conform de nu reeds bestaande toerekening aan de belastingplichtige met het hoogste persoonlijke inkomen.”

De heffingskortingen worden afgetrokken van het verschuldigde belasting- en premiebedrag (art. 2.7 Wet IB 2001) . ³⁴ heffingskorting’ bestaat uit

“het gezamenlijke bedrag van de heffingskorting voor de inkomstenbelasting, de heffingskorting voor de algemene ouderdomsverzekering, de heffingskorting voor de nabestaandenverzekering en de heffingskorting voor de algemene verzekering bijzondere ziektekosten”

Art. 8.1(1)(d) Wet IB 2001 definieert de ‘gecombineerde inkomensheffing’ als

“het gezamenlijke bedrag, (…) van de belasting op het belastbare inkomen uit werk en woning, (…) uit aanmerkelijk belang, (…) uit sparen en beleggen en de volgens artikel 10 van de Wet financiering sociale verzekeringen berekende premie voor de volksverzekeringen”.

De artt. 8.2 t/m 8.7 Wet IB 2001 bepalen de opbouw van de gecombineerde heffingskorting. In de artt. 8.10 t/m 8.22 Wet IB 2001 worden de componenten waaruit de heffingskorting kan worden opgebouwd nader geregeld. De artt. 8.8 en 8.9 Wet IB 2001 bevatten de regeling die in geschil is.

Art. 8.8 maximeert de gecombineerde heffingskorting en art. 8.9 nuanceert die maximering. Bij hun introductie (bij gewijzigd voorstel van wet; ³⁵ toen nog genummerd artt. 8.1.7 en 8.1.8), luidden de artt. 8.8 en 8.9 Wet IB 2001 als volgt:

“Artikel 8.1.7 Maximum gecombineerde heffingskorting

De gecombineerde heffingskorting bedraagt maximaal het bedrag van de gecombineerde inkomensheffing.

Artikel 8.1.8 Verhoging maximum gecombineerde heffingskorting bij minstverdienende partner

1. Indien de gecombineerde heffingskorting door artikel 8.1.7 zou worden beperkt tot een niveau beneden de algemene heffingskorting, wordt indien de belastingplichtige een partner heeft, de gecombineerde heffingskorting verhoogd tot het bedrag van de voor hem geldende algemene heffingskorting.

2. De verhoging van de gecombineerde heffingskorting bedraagt maximaal het bedrag van de door de partner verschuldigde gecombineerde inkomensheffing verminderd met zijn gecombineerde heffingskorting.

3. Dit artikel is niet van toepassing indien de belastingplichtige bij de aanvang van het kalenderjaar de leeftijd van 27 jaar niet heeft bereikt en in het kalenderjaar gedurende meer dan zes maanden in belangrijke mate door zijn ouders is onderhouden.”

De artikelsgewijze toelichting in de MvT bij de Wet IB 2001 vermeldt hierover: ³⁶

Artikel 8.1.7 Bedrag van de standaardheffingskorting.

(…) In het tweede lid van deze bepaling ³⁷ wordt geregeld dat de standaardheffingskorting maximaal het bedrag van de gecombineerde inkomensheffing bedraagt. De standaardheffingskorting kan echter worden verhoogd tot het bedrag van de algemene heffingskorting indien er wordt voldaan aan de voorwaarden van artikel 8.1.8.

Artikel 8.1.8 Verhoging standaardheffingskorting bij minstverdienende partner

In het eerste lid van deze bepaling wordt geregeld dat minstverdienende partners in beginsel steeds recht hebben op de algemene heffingskorting. Daartoe wordt bepaald dat het bedrag van de op grond van artikel 8.1.7 bepaalde standaardheffingskorting voor de minstverdienende partner zonodig wordt verhoogd tot het bedrag van de algemene heffingskorting. Toepassing van artikel 2.3.1 en van artikel 10 van de Wet financiering volksverzekeringen leidt er vervolgens toe dat een negatieve verschuldigde belasting wordt vastgesteld die tot maximaal het beloop van de algemene heffingskorting aan de minstverdienende partner wordt uitbetaald. In het tweede lid wordt het uit te betalen deel van de heffingskorting beperkt tot maximaal het bedrag van de door de meestverdienende partner verschuldigde belasting en premie voor de volksverzekeringen.”

Deze regeling komt neer op verzilvering van de algemene heffingskorting ook door een niet- of minder verdienende partner, maar zodanig dat de gezamenlijk partners niet meer heffingskorting krijgen dan gezamenlijk aan inkomstenbelasting is verschuldigd. ³⁸ Het maximum van de heffingskorting voor de minstverdienende partner wordt dus de facto bepaald op gezinsniveau; ³⁹ niet individueel. Na de introductie van deze regeling is het debat erover niet verstomd. Stevens schrijft daarover: ⁴⁰

“De mogelijkheid tot verhoging van het maximum van de gecombineerde heffingskorting bij de minstverdienende partner is altijd een twistpunt geweest tussen aanhangers van het draagkrachtbeginsel op gezinsniveau en de voorstanders van een draagkrachttoepassing op individueel niveau. In 2009 is evenwel een begin gemaakt met het inperken van de mogelijkheid de gecombineerde heffingskorting bij de minstverdienende partner te verhogen mede op basis van de door de partner betaalde gecombineerde inkomensheffing.”

Art. 8.8 Wet IB 2001 bepaalt in het geschiljaar 2013 nog steeds het maximum van de gecombineerde heffingskorting voor het geval de te betalen inkomstenbelasting en premie onvoldoende zijn om de korting tegen af te zetten. Art. 8.9 daarentegen is sinds 2001 meer malen gewijzigd. Bij de eerste wijziging lichtte de regering toe dat de uitbetaling van de volledige algemene heffingskorting, tot gevolg had ⁴¹

“dat een partner die zich niet op de arbeidsmarkt begeeft of een kleine deeltijdbaan heeft nauwelijks een prikkel ervaart om (meer) te gaan werken.”

De wijziging was volgens de MvT bij het Belastingplan 2008 ⁴² dan ook:

“(…) voornamelijk gericht op het bevorderen van de arbeidsparticipatie (…). Met name de arbeidsparticipatie van specifieke groepen zoals vrouwen (…) is van groot belang. Deze mensen worden niet alleen gestimuleerd om deel te nemen aan het arbeidsproces, maar worden ook geprikkeld om meer uren te werken.”

De wet zou daarom volgens de MvT aldus worden aangepast dat: ⁴³

“(…) De uitbetaling van de algemene heffingskorting aan de niet of weinig verdienende partner (…) (stapsgewijs, in 15 jaar met 6 2/3%-punt per jaar) [zou, PJW] worden afgebouwd. Het wordt dan steeds lonender om (meer) te gaan werken. (…).

Er wordt gestreefd naar een zekere balans tussen de koopkrachtpositie van kostwinnersgezinnen en de participatiebevordering van niet of weinig verdienende partners. (…). Daarnaast is er een tweede uitzondering voor partners die geboren zijn voor 1 januari 1972; ook voor hen blijft de uitbetaling van de algemene heffingskorting onverkort van toepassing.

(…). De opbrengst van deze maatregel loopt in de komende jaren op tot het structurele niveau van € 1,4 miljard dat wordt bereikt in 2036.”

Deze beleidskeuze is gecodificeerd door de eerste twee leden van (thans) art. 8.9 Wet IB 2001 te vervangen door:

“1. Indien de gecombineerde heffingskorting door artikel 8.8 wordt beperkt tot een bedrag beneden het niveau van 93 1/3% van de algemene heffingskorting vermeerderd met de voor de belastingplichtige geldende arbeidskorting, combinatiekorting, aanvullende combinatiekorting, ouderschapsverlofkorting en levensloopverlofkorting (toetsniveau) wordt, indien de belastingplichtige in het kalenderjaar gedurende meer dan zes maanden dezelfde partner heeft, de gecombineerde heffingskorting daarna verhoogd tot het toetsniveau. De verhoging bedraagt echter maximaal het bedrag van de door de partner verschuldigde gecombineerde inkomensheffing verminderd met zijn gecombineerde heffingskorting.

2. Ten aanzien van de belastingplichtige die geboren is vóór 1 januari 1972 (…) wordt voor de bepaling van het toetsniveau de algemene heffingskorting voor 100% in aanmerking genomen.”

De regering lichtte het Belastingplan 2008 op dit punt als volgt toe: ⁴⁴

“In het Coalitieakkoord is opgenomen dat de «overdraagbaarheid van de algemene heffingskorting» geleidelijk in twintig jaar met 5%-punt per jaar wordt verminderd. In het kader van de houdbaarheid van de AOW wordt voorgesteld de afbouw te versnellen, zodat nu de uitbetaling van de heffingskorting in 15 jaar wordt afgebouwd met 6 2/3%-punt per jaar. Zoals toegelicht in het algemeen deel van deze memorie, is het technisch niet mogelijk deze geleidelijke vermindering al in 2008 te laten ingaan. Het eerste jaar waarin dit wel mogelijk is, is 2009. Om die reden wordt met ingang van 2009 de uitbetaling van de algemene heffingskorting verminderd met het eerder genoemde percentage. De jaren daarna groeit elk jaar de vermindering met 6 2/3%-punt, zodat met ingang van 2023 er geen «overdraagbaarheid» meer is.

Deze beperking van uitbetaling is van toepassing op degenen die na 1971 zijn geboren en geen kinderen hebben in de leeftijd van 0 tot en met 5 jaar. De beperking geldt derhalve niet voor belastingplichtigen die zijn geboren voor 1972. En de beperking geldt ook niet voor belastingplichtigen geboren na 1971 (hierna de nieuwe generatie) zolang zij nog een kind onderhouden van jonger dan 6 jaar.

De nieuwe regel, te weten dat de algemene heffingskorting geleidelijk niet meer via een negatieve aanslag wordt uitbetaald, is verwoord in het nieuwe eerste lid van artikel 8.9 van de Wet IB 2001. In 2009 kan volgens deze nieuwe regel nog maximaal 93 1/3% van de algemene heffingskorting via een negatieve aanslag worden uitbetaald. In 2010 en de jaren daarna neemt de vermindering elk jaar met 6 2/3%-punt toe, zodat in 2010 het percentage 86 2/3 wordt, in 2011 het percentage 80 wordt, enz. Deze aflopende reeks komt tot stand met behulp van een jaarlijkse bijstelling op de voet van het nieuwe artikel 10.6a (artikel III, onderdeel D).

De uitzondering op de nieuwe regel die wordt voorgesteld voor de generatie geboren vóór 1972 en de nieuwe generatie met jonge kinderen, is verwoord in het nieuwe tweede lid van artikel 8.9. Op grond van deze bepaling blijft voor deze groep alles bij het oude. Met andere woorden de algemene heffingskorting kan nog steeds tot 100% via een negatieve aanslag worden uitbetaald, mits uiteraard de partner een voldoende overschot heeft aan inkomensheffing.”

Deze beleidskeuze is bekritiseerd door Teunissen. ⁴⁵ Hij betoogde: ⁴⁶

“Eén van de hoofddoelstellingen van de Wet IB 2001 is "emancipatie (bevrijding) en economische zelfstandigheid, te bereiken door verhoging van de arbeidsparticipatie. Men moet zich hoeden voor een overheid die mensen wil bevrijden omdat zij meent te weten hoe hun leven zou moeten worden ingericht om werkelijk "vrij en gelijk" te zijn. Zo'n "bevrijding" leidt in de praktijk bijna altijd tot schending van het gebod van gelijke behandeling en van mensenrechten, zoals de vrijheid van inrichting van het gezinsleven. Het is niet aan de staat de binnen een gezin gemaakte keuzen te beoordelen als "nuttig" of "minder nuttig" en dus ook niet om aan die keuzen financiële gevolgen te verbinden in de vorm van fiscale voor- of nadelen. Om Kant nog eens te citeren: "Niemand kan mij dwingen op zijn manier gelukkig te zijn, maar ieder mag zijn geluk zoeken op een manier die hem zelf goeddunkt, wanneer hij maar aan de vrijheid van anderen om ook zo'n doel na te streven (...) geen afbreuk doet". Een neutraler belastingstelsel is dringend nodig. Mijn advies aan degenen die worden geconfronteerd met verlaging van de overdraagbare heffingskorting zou zijn dit, zonodig "tot in Straatsburg", in rechte aan te vechten wegens schending van de mensen-rechten zoals erkend in art. 26 IVBPR, art. 4 en 8 EVRM, art. 1 Eerste protocol, mede in verband met art. 14 EVRM. ”

Voor sommige Tweede Kamerleden ging de wijziging echter nog niet ver genoeg. De toelichting op het - verworpen - amendement van het lid Vendrik luidde: ⁴⁷

“Dit amendement beoogt de met betrekking tot artikel 8.9 Wet IB 2001 voorgestelde leeftijdsgrens zodanig aan te passen dat de groep belastingplichtigen voor wie de beperking van de overdraagbaarheid van de algemene heffingskorting niet geldt, wordt verkleind. Deze grens lag op grond van het wetsvoorstel bij belastingplichtigen die geboren waren vóór 1 januari 1972 maar komt door dit amendement te liggen bij belastingplichtigen die geboren zijn vóór 1 januari 1960.

(…)

De generaties geboren tussen 1960 en 1972 zijn volledig opgegroeid in een cultuur van emancipatie en economische zelfstandigheid. Niet valt in te zien waarom voor deze generaties de overdraagbare heffingskorting blijft gehandhaafd. (…).

Afschaffing vormt een belangrijke impuls voor de economische zelfstandigheid van vrouwen, ook indien er sprake is van de zorg voor jonge kinderen. De «boete» op betaald werken wordt immers afgeschaft. Ervaring leert dat wanneer vrouwen langdurig naast de arbeidsmarkt staan, herintreding sterk wordt bemoeilijkt. Dat is niet in het belang van vrouwen zelf, noch in het belang van de samenleving. Bovendien leidt de door de regering beoogde uitzondering ertoe, dat de ongelijke verdeling van zorg tussen mannen en vrouwen wordt bestendigd. (…).”

Aan dit betoog is echter in het Belastingplan 2012 alsnog enig gevolg gegeven door een nieuwe wijziging van art. 8.9 Wet IB 2001. De MvT bij het Belastingplan 2012 vermeldt: ⁴⁸

“Ten derde wordt de regeling voor de uitzondering op de afbouw van de uitbetaling van de algemene heffingskorting uit de inkomstenbelasting aan de minstverdienende partner voor gezinnen met kinderen tot 6 jaar en voor belastingplichtigen geboren voor 1 januari 1972 in drie stappen stapsgewijs afgebouwd in de kalenderjaren 2012 tot en met 2014 (in plaats van in één keer per 2012 zoals opgenomen in het Regeer- en Gedoogakkoord). Deze aanpassing beperkt de negatieve koopkrachteffecten van de maatregel in 2012. Vanaf 2014 geldt nog alleen voor de minstverdienende partner geboren vóór 1 januari 1963 een uitzondering op de afbouw van de uitbetaling van de algemene heffingskorting aan de minstverdienende partner. Deze aanpassingen ten opzichte van het Regeer- en Gedoogakkoord worden budgettair gedekt binnen het koopkrachtpakket.”

Het voorgaande heeft geleid tot de huidige tekst van art. 8.9 Wet IB 2001 zoals die vanaf 1 januari 2013 luidt:

“1. Indien de gecombineerde heffingskorting door artikel 8.8 wordt beperkt tot een bedrag beneden het niveau van 66 2/3% van de algemene heffingskorting vermeerderd met de voor de belastingplichtige geldende arbeidskorting, inkomensafhankelijke combinatiekorting en ouderschapsverlofkorting (toetsniveau) wordt, indien de belastingplichtige in het kalenderjaar gedurende meer dan zes maanden dezelfde partner heeft, de gecombineerde heffingskorting daarna verhoogd tot het toetsniveau. De verhoging bedraagt echter maximaal het bedrag van de door de partner verschuldigde gecombineerde inkomensheffing verminderd met zijn gecombineerde heffingskorting.

2. Ten aanzien van de belastingplichtige die geboren is vóór 1 januari 1963 wordt voor de bepaling van het toetsniveau de algemene heffingskorting voor 100% in aanmerking genomen. Ten aanzien van de belastingplichtige die geboren is vóór 1 januari 1972 maar na 31 december 1962 (…) wordt voor de bepaling van het toetsniveau de algemene heffingskorting voor 73 1/3% in aanmerking genomen.”

Art. 8 EVRM luidt:

“1. Een ieder heeft het recht op respect voor zijn privé leven, zijn familie- en gezinsleven, zijn woning en zijn correspondentie.

2. Geen inmenging van enig openbaar gezag is toegestaan in de uitoefening van dit recht, dan voor zover bij wet is voorzien en in een democratische samenleving noodzakelijk is in het belang van de nationale veiligheid, de openbare veiligheid of het economisch welzijn van het land, het voorkomen van wanordelijkheden en strafbare feiten, de bescherming van de gezondheid of de goede zeden of voor de bescherming van de rechten en vrijheden van anderen.”

Art. 14 EVRM (onzelfstandig discriminatieverbod; inmiddels kan het zelfstandige discriminatieverbod ex het Twaalfde Protocol EVRM ingeroepen worden) luidt:

“Het genot van de rechten en vrijheden die in dit Verdrag zijn vermeld, moet worden verzekerd zonder enig onderscheid op welke grond ook, zoals geslacht, ras, kleur, taal, godsdienst, politieke of andere mening, nationale of maatschappelijke afkomst, het behoren tot een nationale minderheid, vermogen, geboorte of andere status.”

In de zaak Konstantin Markin v. Rusland was de appellant een militair die in verband met een problematische thuissituatie 3 jaar ouderschapsverlof verzocht, dat hij zou hebben gekregen als hij een vrouw in militaire dienst was geweest. ⁴⁹ Ook wilde hij een toelage, om dezelfde reden. Over de toepasbaarheid van art. 8 (juncto 14) EVRM overwoog het EHRM:

“129. The Court must determine at the outset whether the facts of the case fall within the scope of Article 8 and hence of Article 14 of the Convention. (…)

130. It is true that Article 8 does not include a right to parental leave or impose any positive obligation on States to provide parental leave allowances. At the same time, by enabling one of the parents to stay at home to look after the children, parental leave and related allowances promote family life and necessarily affect the way in which it is organised. Parental leave and parental allowances therefore come within the scope of Article 8 of the Convention. It follows that Article 14, taken together with Article 8, is applicable. Accordingly, if a State does decide to create a parental leave scheme, it must do so in a manner which is compatible with Article 14 of the Convention (…).”

Het EHRM achtte de appellant rechtens vergelijkbaar met een vrouwelijke militair en zag geen objectieve en redelijke rechtvaardiging voor het verschil in behandeling, zodat zich een door het Verdrag verboden seksediscriminatie voordeed.

De zaak Di Trizio v. Zwitserland betrof een deels arbeidsongeschikte die volgens een op bepaalde veronderstellingen gebaseerde berekeningsmethode geen recht meer had op een arbeidsongeschikheidsuitkering. ⁵⁰ Die berekeningsmethode wilde nog wel eens tot verlies van uitkering leiden met name bij vrouwen die parttime gingen werken na de geboorte van hun kinderen. Het EHRM achtte art. 8 en 14 EVRM in beginsel van toepassing, benadrukte dat het EVRM niet enige specifieke levensstandaard garandeert, ook al ziet art. 8 EVRM niet alleen op immateriële, maar ook op materiële belangen:

“59. The Court further reiterates that the Convention does not guarantee, as such, the right to an old-age pension or any social benefit of a particular amount (…). Furthermore, the Convention does not confer on an individual a right to enjoy any given standard of living (…).

Het EHRM zag geen ‘very weighty reasons’ voor de geconstateerde ongelijke behandeling van de seksen:

“81. The Contracting States enjoy a certain margin of appreciation in assessing whether and to what extent differences in otherwise similar situations justify a different treatment (…). The scope of this margin will vary according to the circumstances, the subject-matter and its background (…), but the final decision as to observance of the Convention’s requirements rests with the Court. Since the Convention is first and foremost a system for the protection of human rights, the Court must however have regard to the changing conditions in Contracting States and respond, for example, to any emerging consensus as to the standards to be achieved (…).

Art. 1 Protocol I EVRM luidt:

“Iedere natuurlijke of rechtspersoon heeft recht op het ongestoord genot van zijn eigendom. Aan niemand zal zijn eigendom worden ontnomen behalve in het algemeen belang en onder de voorwaarden voorzien in de wet en in de algemene beginselen van internationaal recht.

De voorgaande bepalingen tasten echter op geen enkele wijze het recht aan, dat een Staat heeft om die wetten toe te passen, die hij noodzakelijk oordeelt om het gebruik van eigendom te reguleren in overeenstemming met het algemeen belang of om de betaling van belastingen of andere heffingen of boeten te verzekeren.”

De zaak Pressos Compania Naveira e.a. v. België ⁵² betrof schade aan schepen ter zake waarvan ingevolge Belgisch aansprakelijkheidsrecht een recht bestond op vergoeding door de Staat. Het veroordelende vonnis was echter nog niet definitief (hoger beroep liep) toen België zijn wetgeving wijzigde om staatsaansprakelijkheid uit te sluiten. De vraag was of de niet-onherroepelijke aanspraak op schadevergoeding ex het eerste-aanlegvonnis een ‘eigendom’ was. Het EHRM oordeelde:

“31. In order to determine whether in this instance there was a "possession", the Court may have regard to the domestic law in force at the time of the alleged interference, as there is nothing to suggest that that law ran counter to the object and purpose of Article 1 of Protocol No. 1 (P1-1). The rules in question are rules of tort, under which claims for compensation come into existence as soon as the damage occurs. A claim of this nature "constituted an asset" and therefore amounted to "a possession within the meaning of the first sentence of Article 1 (P1-1). This provision (P1-1) was accordingly applicable in the present case" (…). On the basis of the judgments of the Court of Cassation of 5 November 1920, 15 December 1983 and 17 May 1985 (…), the applicants could argue that they had a "legitimate expectation" that their claims deriving from the accidents in question would be determined in accordance with the general law of tort (…).”

De zaak Gaygusuz v. Oostenrijk betrof een gestelde aanspraak op een sociale uitkering (‘emergency assistance’) die door de Staat geweigerd werd uitsluitend op grond van de nationaliteit van Gaygusuz, hoewel deze aan alle overige eisen voldeed. Het EHRM beschouwde deze aanspraak op een ‘pecuniary right’ als een eigendomsrecht: ⁵³

“39. The Court notes that at the material time emergency assistance was granted to persons who had exhausted their entitlement to unemployment benefit and satisfied the other statutory conditions laid down in section 33 of the 1977 Unemployment Insurance Act (see paragraph 20 above). Entitlement to this social benefit is therefore linked to the payment of contributions to the unemployment insurance fund, which is a precondition for the payment of unemployment benefit (see paragraph 21 above). It follows that there is no entitlement to emergency assistance where such contributions have not been made.

Uit de zaak Prins Hans-Adam II van Liechtenstein v. Duitsland ⁵⁴ blijkt dat een aanspraak juridische merites moet hebben (“a legitimate expectation of obtaining effective enjoyment”) om binnen de reikwijdte van art. 1 EP te vallen. Een aanspraak die slechts hoop op (herleving van) een eigendomsrecht behelst, is onvoldoende om van eigendom te kunnen spreken:

“83. The Court notes that, according to the established case-law of the Convention organs, “possessions” can be “existing possessions” or assets, including claims, in respect of which the applicant can argue that he has at least a “legitimate expectation” of obtaining effective enjoyment of a property right. By way of contrast, the hope of recognition of the survival of an old property right which it has long been impossible to exercise effectively cannot be considered as a “possession” within the meaning of Article 1 of Protocol No. 1, nor can a conditional claim which lapses as a result of the non-fulfilment of the condition (…).”

In de zaak Öneryldiz v. Turkije ⁵⁵ overwoog het EHRM dat niet het nationale recht beslissend is, maar dat het gaat om een autonoom Conventie-begrip dat de betrokkene ‘title to a substantive interest’ geeft, waaronder ook een ‘reasonable and legitimate expectation to effective enjoyment’ kan vallen:

“124. The Court reiterates that the concept of “possessions” in the first part of Article 1 of Protocol No. 1 has an autonomous meaning which is not limited to ownership of physical goods and is independent from the formal classification in domestic law: the issue that needs to be examined is whether the circumstances of the case, considered as a whole, may be regarded as having conferred on the applicant title to a substantive interest protected by that provision (…). Accordingly, as well as physical goods, certain rights and interests constituting assets may also be regarded as “property rights”, and thus as “possessions” for the purposes of this provision (…). The concept of “possessions” is not limited to “existing possessions” but may also cover assets, including claims, in respect of which the applicant can argue that he has at least a reasonable and “legitimate expectation” of obtaining effective enjoyment of a property right (…).”

De zaak P.M. v. UK ⁵⁶ betrof een vader aan wie aftrek van de alimentatie voor zijn dochter werd geweigerd omdat de relatie waaruit het kind geboren was geen huwelijk was. Het Hof oordeelde als volgt:

“27. The Court notes the Government’s arguments that this case is not about paternity/maternity but the married status of the parents. It is true that any person, not married to the mother of the child concerned, would not qualify for tax deductions for maintenance payments made. That said however, it is nonetheless the case that the applicant may claim to be treated differently as an unmarried father than a married father, though both are parents of the child to be maintained and under obligations to pay maintenance. This is not a situation where the applicant seeks to compare himself to a couple living in a subsisting marriage (…), but one where the married father has separated or divorced and is also living apart from the child of the family. Other persons, not parents, are not covered by the child support provisions and are generally in a different situation. This applicant differs from a married father only as regards the issue of marital status and may, for the purposes of this application, claim to be in an relevantly similar position.

Binnen de context van art. 1 Protocol I EVRM (juncto art. 14 EVRM) zijn ook andere zaken aan het EHRM voorgelegd waarin het huwelijk een belangrijke rol speelde. De zaak Muñoz Díaz vs. Spanje ⁵⁷ betrof de Spaanse weigering van een nabestaandepensioen aan een Roma die naar de Roma-traditie en volgens de daarbij behorende rituelen gehuwd was geweest op de grond dat het huwelijk niet volgens de Spaanse civiele wet was gesloten. Of het hier om een eigendomsrecht ging, hing met name af van de afdwingbaarheid van het recht op een uitkering na toepassing van een ‘but for’-test:

“44. The Court has (…) held that all principles which apply generally in cases concerning Article 1 of Protocol No. 1 are equally relevant when it comes to welfare benefits (…). Thus this provision does not, as such, guarantee the right to acquire property (…) or, as such, any entitlement to a pension of a given amount (…). In addition, Article 1 places no restriction on the Contracting State’s freedom to decide whether or not to have in place any form of social security scheme, or to choose the type or amount of benefits to provide under any such scheme. If, however, a Contracting State has in force legislation providing for the payment as of right of a welfare benefit - whether conditional or not on the prior payment of contributions - that legislation must be regarded as generating a proprietary interest falling within the ambit of Article 1 of Protocol No. 1 for persons satisfying its requirements (…).

Bij de beantwoording van de daarop volgende vraag of het eigendomsrecht was geschonden, betrok het EHRM ook het recht op geloofsvrijheid:

“56. The Court (…) observes that the domestic authorities did not deny that the applicant believed in good faith that she was really married. Her belief was all the more credible as the Spanish authorities had issued her with a number of official documents certifying her status as spouse of M.D. For the Court, it is necessary to emphasise the importance of the beliefs that the applicant derives from belonging to the Roma community – a community which has its own values that are well established and deeply rooted in Spanish society.

Het EHRM achtte het discriminatieverbod ex art. 14 EVRM in combinatie met het eigendoms-grondrecht geschonden, met name omdat de Spaanse overheid, kort gezegd, bij de appelante het gerechtvaardigde vertrouwen had gewekt dat haar eenzelfde behandeling zou geworden als weduwen uit huwelijken die wel volledig werden erkend door de Spaanse civiele wet.

Familiebanden en grondrechten bij belastingheffing

Ik citeer ook twee van uw arresten over door de betrokkenen als discriminatoir beschouwde onderscheidingen op basis van verwantschap bij de heffing van belasting. HR BNB 1990/61 ⁵⁸ betrof ongunstiger behandeling van ongehuwd samenwonenden dan gehuwd samenwonenden. Het geschil betrof een regeling waarvoor gehuwden wél hun inkomens samen mochten tellen en als gezin worden belast, terwijl niet-gehuwden dat niet mochten. U oordeelde:

“7.2. (…), is de wetgever bij het tot stand brengen van de Wet op de inkomstenbelasting 1964, alsook bij de wijziging ervan met ingang van 1973, uitgegaan van de gedachte dat niet duurzaam gescheiden levende echtgenoten in fiscaal opzicht een economische eenheid vormen, en samentelling van hun inkomens gerechtvaardigd wordt door de omstandigheid dat de draagkracht van een echtpaar bepaald wordt door het gezamenlijke inkomen. Toen het IVBPR op 11 maart 1979 voor Nederland van kracht werd, stond de wetgever voor de vraag of, gelet op artikel 26 van dit Verdrag, dat uitgangspunt nog wel kon worden gehandhaafd. Te verdedigen viel immers dat zulks een door genoemd verdragsartikel niet geoorloofde ongelijke behandeling zou opleveren van gehuwden ten opzichte van andere personen wier draagkracht, evenals die van gehuwden, in gunstige zin wordt beïnvloed doordat zij met een ander een gezamenlijke huishouding voeren, terwijl naar het oordeel van de wetgever aan dit bezwaar niet kon worden tegemoetgekomen door het stelsel van samentelling tot laatstbedoelde categorie van personen uit te breiden, omdat dit praktisch niet realiseerbaar en in vele gevallen onverantwoord zou zijn, alsmede de belastingdienst bij controle voor grote problemen zou stellen. Bij de beoordeling van dit een en ander dient in aanmerking te worden genomen dat, gelet op de door het Burgerlijk Wetboek aan de huwelijkse staat verbonden verplichtingen - met name de verplichting elkaar het nodige te verschaffen, en, in geval van echtscheiding, de verplichting tot het verschaffen van levensonderhoud - de huwelijksband een hechtere economische eenheid in het leven roept dan de eenheid welke ontstaat indien niet met elkaar gehuwde personen een gezamenlijke huishouding voeren. Op grond hiervan kon de wetgever in redelijkheid oordelen dat gehuwde en ongehuwd samenwonende belastingplichtigen niet als in alle opzichten gelijk vielen te beschouwen, en kon hij derhalve het stelsel van samentelling van de inkomens van gehuwden, zoals dat sedert 1973 gold, handhaven zonder in strijd met artikel 26 IVBPR te komen. Aan het vorenstaande doet niet af dat de wetgever - niet om bepaalde verschillen in fiscale behandeling tussen gehuwden en ongehuwd samenwonenden weg te nemen, doch ter verwezenlijking van het beginsel van de fiscale verzelfstandiging van de gehuwde vrouw - de sedert 1973 voor wat betreft het inkomen uit tegenwoordige arbeid bestaande uitzondering op het beginsel van samentelling met ingang van het jaar 1984 heeft uitgebreid tot een aantal andere inkomensbestanddelen. De wetgever kon voor wat betreft de niet tot het persoonlijke arbeidsinkomen behorende inkomensbestanddelen in redelijkheid het beginsel van samentelling handhaven op grond van de overweging dat, gelet op de hiervoor aangeduide verschillen in juridische positie, gehuwden een hechtere economische eenheid vormen dan niet met elkaar gehuwde personen die een gezamenlijke huishouding voeren, zodat zij niet in alle opzichten met laatstbedoelde categorie op een lijn behoeven te worden gesteld.”

HR BNB 2001/162 ⁵⁹ betrof de omschrijving van ‘pleegkinderen’ in art. 19(2) van de Successiewet (SW) , die net als kinderen in aanmerking komen voor het lage tarief ex tariefgroep I van art. 24 SW. De belanghebbende voldeed niet aan die omschrijving. Het weigeren van het lage tarief was zijns inziens een schending van art. 8 EVRM omdat de omschrijving in art. 19 SW een pleegkind zou dwingen om de omgang met zijn natuurlijke moeder te minimaliseren. U overwoog:

“3.4. De middelen berusten (…) op de opvatting dat de regeling van artikel 19 SW ten dele verbindende kracht mist omdat zij in strijd is met het in artikel 8 EVRM neergelegde recht op respect voor het familie- en gezinsleven (“family life” of “vie familiale” in de authentieke verdragstekst) van het pleegkind. Volgens de middelen komt het stellen van de eis dat een kind, wil het als pleegkind worden aangemerkt, uitsluitend door de pleegouder - dan wel uitsluitend door de pleegouder en zijn echtgenoot tezamen - als eigen kind is onderhouden en opgevoed in strijd met die verdragsbepaling, omdat een kind, om als pleegkind in de zin van artikel 19 SW te kunnen worden aangemerkt, zo verplicht wordt om de natuurlijke moeder op minderjarige leeftijd te verlaten en de omgang met haar zodanig te minimaliseren dat het kind uitsluitend wordt opgevoed in de zin van laatstgenoemde bepaling. Het dilemma waarvoor het kind op deze wijze wordt geplaatst, is niet in overeenstemming met de eerbiediging van het gezinsleven, aldus de middelen.

Zoals boven bleek, is de huidige regeling het resultaat van een maatschappelijke ontwikkeling die in 1973 tot een begin van fiscale individualisering leidde en die nog steeds gaande is. In de discussie tussen de gezinsdraagkracht-aanhangers en de individualiseerders lijken de inzichten van de laatsten de doorslag gegeven te hebben bij de opvolgende regeringen en de meerderheid van het parlement. Waar bij de introductie van de Wet IB 2001 nog werd overwogen dat de weg naar individualisering niet gepaard moest gaan met veronachtzaming van “draagkrachtbepalende factoren zoals het hebben van een partner zonder inkomen” (zie 5.2 hierboven) en het Belastingplan 2008 nog streefde “naar een zekere balans tussen de koopkrachtpositie van kostwinnersgezinnen en de participatiebevordering van niet of weinig verdienende partners” (zie 5.7), gaat het in het Belastingplan 2012 vooral over ‘emancipatie’, ‘economische zelfstandigheid van vrouwen’ en ‘arbeidsparticipatie’, mede met het oog op het AOW-draagvlak. De belanghebbende kan worden toegegeven dat dit als een economisch en wellicht ook levensbeschouwelijk désaveu kan worden gezien van het vroeger klassieke eenverdienersgezin dat onaangenaam degenen treft die de aan dat klassieke eenverdienersgezin ten grondslag liggende waarden koesteren. De vraag is echter of een dergelijk désaveu, dat ook gezien kan worden als een politieke beleidskeuze, een schending van rechtstreeks werkende verdragsbepalingen inhoudt, met name van het discriminatieverbod, op basis waarvan de rechter kan ingrijpen. Daartoe is vooral van belang of de wetgever op basis van door zowel economische als emancipatoire overwegingen ingegeven individualiseringsbeleid onderscheid mag maken in de gezamenlijke hoogte van de heffingskortingen voor eenverdienergezinnen en die voor tweeverdienergezinnen.

Klacht (i)

Wat daar van zij, ook als dit beperkte financiële onderscheid tussen degenen die vrijwillig kiezen voor eenverdienerschap en degenen die vrijwillig kiezen voor tweeverdiener-schap een Staatsinmenging in het gezinsleven zou inhouden, lijkt mij dat verschil toegestaan op grond het tweede lid van art. 8 EVRM, dat de Staten bevoegd verklaart tot inmenging in de privésfeer die “in een democratische samenleving noodzakelijk is in het belang van (…) het economisch welzijn van het land (…).” De voor de afbouw van de overdraagbaarheid van de heffingskorting gegeven argumenten (zie de onderdelen 5.7 en 5.8 hierboven: (i) het bevorderen van de arbeidsparticipatie van met name vrouwen, (ii) het lonender maken van werken, (iii) het bevorderen van de economische onafhankelijkheid van de minstverdienende partner en (iv) het zeker stellen van de houdbaarheid van de AOW door draagvlakverbreding) dienen onmiskenbaar het economisch welzijn van het land. Bij een vergrijzende samenleving en een structureel lage rente op de kapitaalmarkt kan met name het belang van het draagvlak voor de AOW moeilijk overschat worden. Aannemelijk lijkt mij voorts dat economische onafhankelijkheid van partners het beroep op belasting- en premie-gefinancierde overheidsinkomensvoorzieningen zoals de bijstand vermindert. Bij het afwegen van de betrokken belangen (tussen de gevolgen voor het gezinsleven en die voor het economisch welzijn van het land) komt de verdragstaten bovendien beoordelingsvrijheid toe, zoals blijkt uit de rechtspraak van het EHRM, bijvoorbeeld de zaak Z.H. en R.H. vs. Zwitserland, ⁶⁰ waarin hij overweegt dat

“(…) this Court must not rush to substitute its own judgment in place of the authorities who are best placed to assess and respond to the needs of society (…).”

Van de door de Nederlandse wetgever gemaakte keuze tussen een individuele benadering en een gezinsbenadering van de toerekening van de – in Nederland bescheiden - heffingskorting kan mijns inziens in redelijkheid niet gezegd worden dat de wetgever het grondrecht op respect voor familie- en gezinsleven heeft geschonden, laat staan disproportioneel, mede gegeven het door hem voorziene overgangsrecht, dat rekening houdt met de traditionelere opvattingen van oudere generaties en dat de door de belanghebbende gewraakte afbouw zeer geleidelijk realiseert. Tot een verder gaande toetsing is de Nederlandse rechter, anders dan de Duitse, die wél aan zijn Grondwet mag en moet toetsen, niet bevoegd verklaard (art. 93, 94 en 120 Grondwet en art. 11 Wet AB).

De belanghebbende legt wel terecht de vinger op een moeilijk uit te leggen verschil tussen hetgeen zij ‘rijke’ en ‘arme’ eenverdienergezinnen noemt. Gezien de voor de regeling gegeven argumenten is niet goed verklaarbaar waarom gezinnen met slechts één arbeidsinkomen maar met een aanmerkelijk belang of box 3-inkomen wél twee maal de volle heffingskorting kunnen verzilveren (door de tweede heffingskorting af te zetten tegen de belasting in box 2 of box 3). Effectuering van de algemene heffingskorting is niet afhankelijk van de aanwezigheid van genoeg arbeidsinkomen, maar van de aanwezigheid van inkomen; ook inkomsten uit vermogen (box 2 en 3) doen mee, ⁶¹ terwijl box 3-inkomen vrijelijk over de partners verdeeld kan worden. Afzetting van heffingskortingen tegen box 2- of box 3-inkomen bevordert niet de arbeidsparticipatie, noch maakt het werken lonender. Dit onderscheid tussen vermogende en niet-vermogende echtparen is echter geen inbreuk op iemands persoonlijke levenssfeer en van discriminatie lijkt mij evenmin sprake omdat echtparen die niet respectievelijk wél in box 2 of 3 vallen mijns inziens niet als gelijke gevallen beschouwd hoeven te worden; de belastingdruk is immers hoe dan ook anders in die boxen dan in box 1. In box 3 houdt de belasting zelfs structureel geen enkel verband met het inkomen, zodat het al dan niet in die box verzilveren van een gedeelte van een heffingskorting niet noemenswaardig toe- of afdoet aan de aldaar vigerende systemische willekeur die volgens uw rechtspraak niet willekeurig genoeg is om rechterlijk ingrijpen wegens schending van het eigendomsgrondrecht te rechtvaardigen.

Klacht (ii)

Ik meen dat klacht (ii) faalt.

Klacht (iii)

Ook de derde klacht faalt mijns inziens.

Klacht (iv)

Het hof Den Bosch heeft over dit betoog overwogen:

“4.15. Het Hof is (…) van oordeel dat (…) slavernij of dienstbaarheid in de zin van artikel 4, eerste lid, van het EVRM, evident niet aan de orde is. Volledigheidshalve wijst het Hof in dit verband op paragraaf 121 en volgende van het arrest van het Europese Hof voor de rechten van de mens (EHRM) in de zaak Siliadin (EHRM 26 juli 2005, nr. 73316/01, ECLI:CE:ECHR:2005:0726JUD007331601).